اتوبوس مرگ ارمنستان

(فصلی از کتاب یاس و داس)
نوشته: فرج سرکوهی

سیّدمحمّد خاتمی، آن رئیس‌جمهور به‌یادماندنی(۱۳۷۶-۱۳۸۴)مدّعی‌بود که مخالفان قدرتمندش در ساختار حاکمیّت، هر نُه‌روز یک بحران آفریده، مانع کامیابی دولت او شده‌اند. آن سیّد نجیب و محجوب، پُربیراه نمی‌گفت؛ دستکم یکی از همان بحران‌ها که رسانه‌ای گردید و بعدها به نام «قتل‌های زنجیره‌ای» معروف‌شد، کافی‌بود هر دولت مدرن و شِبهِ‌مدرنی را به پرتگاه سقوط بیافکند. بگذریم از این‌که شاید اگر هر دولتمرد دیگری به جای او بود، دستکم از افشای عامّ آن جلوگیری می‌نمود و برای خود و کابینه‌اش دردسر و برای نظام جمهوری‌اسلامی، هزینه درست نمی‌کرد. اما او که شبیه هیچ سیاستمدار دیگری در عصر خود نبود، بر سیاست اخلاقی و اخلاق سیاسی پای فشرد و با شهروندانش صداقت ورزید تا به‌قول خودش، ریشه این فتنه و انحراف را بخشکاند و دیگر هیچ نیروی امنیّتی، خیال حذف خودسرانه مخالفان و منتقدان سیستم را در سر نپروراند…

آدم کسی نبودن

خاطرات میرعلی اشرف عبدالله پوری حسینی
(سید مهدی حسینی)
(بخش سوم)

ورود در میدان سیاست

تا ماجرای برگشتن شما از جبهه به تبریز و تصدی فرماندهی واحد مقاومت بسیج و واقعه اعزام سپاه محمد صحبت کردیم، حال بپردازیم به موضوع تصمیم شما برای شرکت در انتخابات مجلس سوم.
‌ من از مهر سال ۶۵ مسئول بسیج ناحیه تبریز و سپس منطقه ۵ باقرالعلوم شدم و بزرگ‌ترین رزومه کاری ما هم اعزام طلایه‌داران سپاهیان حضرت محمد (ص) در آذرماه همان سال به جبهه‌ها بود. اوایل سال ۶۶ آقای سید غلام وطنی خطیبی که مسئول تدارکات بسیج بودند به من گفتند: شما قرار است برای مجلس کاندیدا شوید. خندیدم و گفتم: نه. بعد به شکلی این مسأله را طرح کرد که من فکر کردم ایشان حامل پیغامی هستند.
بعد پرسیدم آقای خطیبی قصد گفتن مطلبی را دارید؟ از ایشان انکار و از من اصرار که آقا موضوع چیست و چرا این مسأله را با من مطرح کردید؟ بالاخره سر صحبت را باز کرد.
گفت: آقای حاج قلی رهبری، برادر شهید علی‌اکبر حسین‌پوررهبر، مرا فرستادند که از شما بخواهیم کاندیدا شوید.
بعدها برایم معلوم شد که ظاهراً آقای مهندس عبدالعلی‌زاده بزرگوار که نماینده دوره دوم مجلس از ارومیه بود با آقای حاج قلی رهبری و تعدادی دیگر از آقایان جلسه‌ای داشتند و از نمایندگان دوره دوم تبریز گله کرده بود که بعضی‌هایشان به لحاظ خط فکری در شأن تبریز نیستند و بهتر است که جایگزین شوند و ظاهراً آقای عبدالعلی‌زاده به آقای حاج قلی گفته بود، سراغ آدم‌هایی مثل سید مهدی حسینی بروید که هم جوان و خوش‌فکر هستند، هم احتمال رأی آوردنشان بیشتر است و ازاین‌دست داستان‌ها. دربارۀ آن موضوع بیشتر از این مطلبی ندارم که برایتان بازگو کنم. درهرحال این، تنها علامتی بود که قبل از انتخابات به من داده شد. واقعیتش این است که من این مطلب را شوخی انگاشتم و فکر کردم با من قصد شوخی دارند.
‌قبل از آن خود شما هیچ‌وقت به این موضوع فکر نکرده بودید؟
‌صلاوابدا. من نه وقتی که برای ستاد لشکر عاشورا رفتم و نه وقتی که مسئول بسیج بودم، اصلاً به این موضوع فکر نمی‌کردم که زمانی نماینده مجلس بشوم. واقعیتش این است من به چیزی غیر از جنگ و اتمام جنگ فکر نمی‌کردم و تمام فکرم این بود که برای اتمام جنگ چه باید کرد.
‌با نماینده‌های مجلس مراوده‌ای هم داشتید؟
‌صلاً، من با نمایندگان مجلس هیچ رابطه‌ای نداشتم. فقط یک خاطره‌ از انتخابات دوره دوم مجلس شورای اسلامی دارم که آن را هم نمی‌توانم بگویم. همین‌قدر بگویم در جایی، شاهد نوشتن تعرفه‌هایی به نیابت از شهدا و انداختن آنها در صندوق بودم. آن موقع نمی‌دانستم که این خشت کج چه دیواری را بالا خواهد برد دیوار کجی که با فروریختن آن انسان‌های بزرگواری زیر آوار دفن خواهند شد ای‌کاش از همان اول انقلاب قانون‌مداری در این کشور نهادینه و محترم شمرده می‌شد نه اینکه به هر دلیل و بهانه‌ای قانون کنار زده شود درهرحال از انتخابات همین‌قدر دیده و شنیده بودم.
‌تقلب‌کردنشان را دیده بودید؟
‌متأسفانه بله. تا اینکه گذشت و من هم با جدیت مشغول کار در بسیج بودم. در قلعه‌بابک و سرعین اردوگاه زدیم و در مشهد مکانی را فراهم کردیم و در پیام اردوگاه یامچی مرند را هم برپا کردیم، در این چهار جا اردوگاه زدیم و بسیجی‌ها را ساماندهی کردیم که گروه‌گروه آنجا بفرستیم و آموزش نظامی‌شان را پشتیبانی کنیم. سرگرم موضوع تدارکات، غذا و مسائلی ازاین‌دست، بودیم، در کنارش اعزام نیرو هم که بود. تا اینکه نوزده دی‌ماه سال ۱۳۶۶، دقیقاً می‌شود هفت سال و نوزده روز که از ورود من به سپاه گذشته بود، حاج‌آقای خوانساری مرحوم (که بعداً امام‌جمعه اسکو شدند) من را احضار کردند.
‌نماینده امام در سپاه بودند.
‌بله. ایشان مسئول دفتر نمایندگی امام در سپاه منطقه پنج بودند. صبح به سپاه رفته بودم و خدمت ایشان رسیدم.
گفتند: آقای حسینی چرا پس اقدام نکردید؟
گفتم: حاج‌آقا چه اقدامی باید می‌کردم؟
گفت: برای استعفایتان.
گفتم: چه استعفایی؟
گفت: بابا خودت را دیگر به آن راه نزن، همه شهر می‌دانند که شما قرار است کاندیدا شوید و نظر ما هم این است که شما کاندیدا بشوید و به مجلس بروید، آنجا اثرگذاری شما بیشتر است تا اینکه اینجا مسئول بسیج باشید.
این مطلب برایم خیلی عجیب بود، یعنی آمادگی‌اش را نداشتم. به‌هرحال بعد از اینکه از اتاق ایشان بیرون آمدم، آقای شمشیری (فرمانده سپاه) من را خواستند، با آن لهجۀ غلیظ اصفهانی‌شان گفتند: آقای حسینی چرا شما استعفا نمی‌دهید؟
ظاهراً تنها کسی که از موضوع خبر نداشت من بودم، همه در سپاه مدت‌ها این موضوع را تحلیل کرده بودند که چه کسی اگر کاندیدا شود رأی می‌آورد و چه کسی رأی نمی‌آورد و از جمله کسانی که فکر می‌کردند در صورت کاندیدا شدن رأی می‌آورد من بودم.
گمان می‌کردند که من مشغول گذاشتن جلسات عدیده و انجام هماهنگی‌ها هستم و من هم ازهمه‌جا بی‌خبر بودم. درهرحال از اتاق آقای شمشیری بیرون آمدم. آقای رضا عشرتی که معاون واحد پرسنلی بودند (ایشان ظاهراً هیچ‌وقت مسئول پرسنلی نشدند. نظرشان این بود آدم اگر مسئول شود حتماً زود عوض می‌شود، ولی اگر معاون باشد مدت‌ها در همان سمت می‌ماند و به همین خاطر هم مدت‌ها معاون پرسنلی مانده ‌بود) من را صدا زد و گفت: آقای حسینی این برگۀ استعفانامه، این فرم را هم بنویس و امضا کن که من همین امروز موافقتش را از تهران بگیرم، چون امروز آخرین روزی است که شما می‌توانید استعفا بدهید. من هم آنجا فی‌المجلس استعفانامه را امضا کردم و بعد ایشان یکی دو ساعت بعد فکس زدند و موافقت ستاد مشترک سپاه را (که ظاهراً از قبل صحبت کرده یا همان موقع هماهنگ کرده بودند) گرفتند. درهرحال به من گفتند: آقا شما به خانه‌ برگردید، شما دیگر از سپاه بیرون رفته‌اید و تسویه‌حساب کردند. همه چیز خیلی سریع، یعنی ظرف چند ساعت اتفاق افتاد، و من خودروی در اختیارم (که یک پیکان بود) و لوازم محدود دیگری، مثل اورکت و پوتین و لباس و لباس فرم (اسلحه نداشتم) را تحویل دادم و به خانه برگشم.
بین تحویل همه آن وسایل، تحویل دادن اورکت برای من خاطره‌ای دارد که بماند.
‌یک سؤال اینجا بپرسم، حقوق شما آن زمان چقدر بود؟
‌آن موقع چهارهزار و دویست تومان، یا چهارهزار تومان بود.
‌مجرد هم بودید؟
‌و مجرد هم بودم. البته آقایان گفته بودند کسانی که دانشجو هستند و به دلیل نیاز سپاه دو سال بمانند و نروند درس بخوانند، یک مقطع بهشان می‌دهیم. من هم دانشجو بودم و عملاً پنج سال و خرده‌ای تعویق ترم گرفته بودم، آن زمان من معادل فوق‌لیسانس باید می‌بودم و حقوقم باید بیشتر می‌شد که آن را نمی‌دادند و همان چهار هزار تومان را می‌دادند. یادم نیست بعدش حساب کردند یا خیر. اصلاً آن‌وقت، آدم این چیز‌ها خیلی برایش مهم نبود. ولی درهرحال چیزی که یادم است، حقوق من چهار هزار تومان بود، ولی می‌دانم که حقم بیشتر از آن بود، به‌خاطر همین تعویق ترم‌هایی که گرفته بودم باید مقداری بیشتر به من پول می‌دادند، حالا شاید بعدها مابه‌التفاوت را دادند شاید هم نه یادم نیست.
‌داستان تحویل‌دادن اورکتتان یادتان نرود.
‌بله. تحویل اورکت برایم خیلی جالب بود. بعد از هفت سال و نوزده روز که من پاسدار بودم و آن‌همه عناوین داشتم زمان تحویل وسایل، شخصی که این وسایل را تحویل می‌گرفت گفت: آقا از زمانی که شما آخرین اورکت خودتان را گرفتید، دو سال می‌گذرد، باید اورکتتان را هم تحویل بدهید؛ یعنی چهار سالش پر نشده بود، نمی‌دانم اورکت تنم بود یا در ماشین بود (زمستان و دی‌ماه بود) رفتم و آن را آوردم، گفت: نه این را نمی‌گویم، اورکت نو را بیاور، این قدیمی است (با خنده). خیلی برایم این برخوردها عجیب بود که خدایا دنیا اعتبارش چقدر است! که مثلاً آدم آن‌همه پست و مقام دارد و اینها الان اورکت نو و کهنه را …
‌گیر داده‌اند.
‌بله. گیر داده بودند، برو از خانه اورکت نو را بیاور.
قبلاً عرض کردم که نگاه من به عضویت در سپاه از زاویه انجام تکلیف بود و اعتقاد داشتم تا زمانی که سپاه و جنگ به وجود من احتیاج دارد نباید به زندگی خارج از سپاه فکر کنم و اینکه روزی سپاه به بگوید به‌سلامت بروید اتفاق خوشایند و مطلوب محسوب می‌شد حال چه برای کاندیداتوری مجلس و چه بدون هدف مشابه دیگر. درهرحال همان زمانی که من از سپاه استعفا دادم و بیرون آمدم، اخوی من آقای سید صالح که در جبهه معاون گردان بودند، در عملیات بیت‌المقدس ۲ در منطقه الاغلو جانباز شدند. پای ایشان رفته بود روی مین و پاشنۀ پایشان از بین رفته بود، ایشان را به بیمارستان تبریز آوردند. خیلی فاصله زمانی بین این دو اتفاق نبود، یعنی من نوزده دی‌ماه از سپاه بیرون آمدم و آقای سید صالح بیست و ششم همان ماه به فاصله یک هفته جانباز شدند این حادثه باعث شد من مدتی با ایشان سرگرم شوم، البته ایشان قبلاً در عملیات فتح‌المبین و بدر هم شرکت کرده و در عملیات بدر هم مجروح شده بودند. آن زمان اخوی معاون گردان سیدالشهدا (به فرماندهی آقای جمشید نظمی) بودند.
بیشتروقت‌ها برای سرزدن به ایشان به بیمارستان می‌رفتم، در اتاق ایشان چند مجروح جنگی دیگر هم بودند، کارم این بود که مثلاً برایشان دوتا لیمو آب می‌گرفتم که میل بفرمایند و آنجا می‌نشستم و صحبت می‌کردیم که حوصله‌شان سر نرود. چند روزی هم وقتم به این شکل سپری شد.
‌یعنی فعالیت تبلیغاتی و مانند این انجام نمی‌دادید؟
‌خیر. هیچ. اصلاً بلد نبودم و نمی‌دانستم کاندیدا شدن چه جوری است، چطور می‌شود تبلیغات کرد، یا چه اتفاقی می‌افتد یا اصلاً آیین‌نامه مجلس چیست. اینها را نمی‌دانستم، تنها چیز مهمی که من از کل وقایع مجلس دوره دوم به‌خاطر سپرده بودم این بود که وقتی رهبری فعلی و ریاست‌جمهوری وقت برای ثبت‌نام دوره دوم ریاست‌جمهوری‌شان اظهار بی‌میلی کرده بودند، و رهبری به ایشان فرموده بودند که باید کاندیدا شوید، و ایشان گفته بودند که اگر من کاندیدا شوم، شما خواهید گفت: آقای میرحسین موسوی را نخست‌وزیر کنید، من هم دلم نمی‌خواهد با ایشان کار کنم، به همین خاطر نمی‌خواهم کاندیدا شوم. رهبری گفته بودند که وظیفه تو این است که کاندیدای ریاست‌جمهوری شوی و مجبوری ایشان را هم به‌عنوان نخست‌وزیر معرفی کنی. یعنی هم شما سر جایت بایست و هم ایشان سر جایشان باشند، ظاهراً تعبیری هم از ایشان نقل شده است، (که دقیقاً نمی‌دانم دراین‌رابطه بود یا موضوع دیگر) که گفته بودند: پیامبر در زمان جنگ عبایش را هم عوض نمی‌کرد، حالا شما می‌خواهید رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر را عوض کنید، نمی‌شود. با همان شکلی که داریم جنگ را ادامه می‌دهیم باید به همان شکل باقی بمانیم و کسی نباید از جایش تکان بخورد، شما رئیس‌جمهور باش و ایشان هم نخست‌وزیر باشد و از این داستان‌ها.
‌یعنی از جناح‌بندی سیاسی فقط همین را می‌دانستید؟
‌ ما در جبهه و جنگ به موضوعات غیر از جنگ و به پایان رساندن جنگ فکر نمی‌کردیم و اصطلاحاً وقتی آش خیلی شور می‌شد ما متوجه می‌شدیم این را هم باید یادآور شوم که همین مقدار توجه من هم به این موضوع به دلیل حضور آقای عنایت اصغری‌زاده در ستاد لشکر بود؛ چون ایشان یک فرد کاملاً سیاسی بودند درهرحال این موضوع در مجلس دوم بازتاب داشت و شاید یکی از مهم‌ترین چالش‌های دوره دوم مجلس شورای اسلامی شد بازتابش هم این بود که وقتی رئیس‌جمهور برخلاف میل شان آقای میرحسین موسوی را به‌عنوان نخست‌وزیر معرفی کردند، در مجلس عده‌ای که از این ماجرا باخبر بودند گفتند: حالا که این‌طور است ما رأی نمی‌دهیم و بالاخره باید با رأی مجلس نخست‌وزیر انتخاب می‌شد، (همان داستان که یکی از آقایان گفت: پس بگویید دویست و هفتادتا پوزه‌بند از جماران برای ما بفرستند، ما هم بالاخره اینجا آدمیم و بحث مولوی و ارشادی را مطرح کردند که این فرمایش‌ها ارشادی است، نه مولوی و تکلیف آور نیست).
بالاخره بعد از آن جاروجنجال‌ها و آن نود و نه نفری که رأی منفی به آقای میرحسین موسوی دادند، به ذهنم خطور کرد که در مجلس جریانی وجود دارد و مقابل نظر صریح رهبری دارد خودی نشان می‌دهد، البته من هم معتقد بودم که بالاخره مجلس باید کار خودش را انجام دهد؛ ولی بهتر بود در زمان جنگ مسائل سیاسی باعث اختلاف اساسی نشود.
بهتر است از این فرصت استفاده کنم و موضوعی را یادآور شوم تا جایی که یادم می‌آید از این ۹۹ نفر کسی به دلیل مخالفت با نظر رهبر وقت انقلاب رد صلاحیت نشد و این مردم بودند که به بعضی از آنها رأی ندادند و باز یادمان است که وقتی از سران این تفکر کسانی به دوره سوم مجلس راه پیدا نکردند رهبری وقت آنها را در جای مناسبی بکار گرفت. در قوه قضاییه. در شورای نگهبان. یا … حال شما این رفتار را با رفتار آخر دوره سوم مقایسه کنید و یا با آخر دوره ششم مجلس که عده بسیار زیادی از نمایندگان با عنوان عدم التزام به اصل ولایت‌فقیه رد صلاحیت شدند و آبی از آب تکان نخورد این نیز از آن انحراف‌های بزرگ و خشت‌های کجی است که با فروریختنش عده بسیاری را از بین برد
اینها در ذهنم بود و می‌دانستم که از نمایندگان تبریز هم یکی، دو نفر در بین آن نود و نه نفر هستند، این را هم می‌دانستم که برخی از کسانی که دنبال من آمدند به این جهت بود که آن‌یکی، دو نفر کنار بروند و من جای آنها در مجلس بنشینیم. سن من در زمان ثبت‌نام بیست و شش سال و پنج ماه بود، من شهریور سال ۴۰ به دنیا آمدم و شهریور سال ۶۶، بیست و شش سال و دی سال ۶۶ هم بیست و شش سال و پنج ماه می‌شدم. آن موقع یکی از شرایط ثبت‌نام داشتن لااقل بیست و شش سال تمام بود. (حالا بعدها شد سی‌سال و بعد ظاهراً سی و پنج سال). من وقتی به‌عنوان نماینده تبریز انتخاب شدم، سومین نماینده جوان مجلس بودم، دو نفر جوان‌تر بودند، یکی آقای محمدحسین پودینه از زابل و دیگری هم آقای اکبرپور از نیشابور بودند. با این دو بزرگوار یکی دو ماه اختلاف تولد داشتیم و آنها به‌عنوان هیأت‌رئیسه سنی و منشی در روز اول انتخاب شدند، چون هیأت‌رئیسه سنی روز اول مجلس را اداره می‌کند، دوتا مسن‌ترین و دوتا کم‌سن‌ترین، جمعاً چهار نفر جلسه را اداره می‌کنند، بعد هیأت‌رئیسه موقت انتخاب می‌شود که جلسه دوم را هیأت‌رئیسه موقت اداره می‌کند، تا اینکه به حد‌نصاب برسد و اعتبارنامه دو سوم نمایندگان تصویب شود، آن‌وقت هیأت‌رئیسه یک‌ساله دائم انتخاب می‌کردند. آن زمان آقای انزابی دیگر نماینده محترم مردم تبریز رئیس سنی مجلس بود و اگر یکی از آن دو نفر هم رأی نمی‌آورد، من نیز یکی از کم‌سن‌ترین نمایندگان در هیأت‌رئیسه بودم؛ یعنی هم مسن‌ترین و هم کم‌سن‌ترین نماینده از حوزه انتخابیه تبریز بودند که این‌جوری نشد و من سومین نماینده جوان بودم، البته فکر می‌کنم جوان‌ترین نماینده حوزه انتخابیه تبریز در تاریخ مجلس شورای اسلامی من باشم.
درهرحال چند روزی در بیمارستان سرم به آقای سید صالح مشغول بود و بعد ثبت‌نام کردم. آن زمان آقای چیت‌چیان هم از سپاه بیرون‌آمده و کاندیدا شده و مسیر سیاسی را برای ادامه زندگی‌شان انتخاب کرده بودند. آقای هریسی هم که مدتی مسئولیت دفتر نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه منطقه ۵ را داشتند، ایشان هم کاندیدا شده بودند. من، آقای چیت‌چیان و آقای هریسی منسوبین به سپاه کاندیدا بودیم. هر سه نفرمان هم در دوره سوم مجلس رأی آوردیم.
آن موقع سپاه احترام ویژه‌ای بین مردم داشت، هنوز جنگ تمام نشده بود و مردم پاسدارها را، به‌خصوص آنهایی که مدتی در جبهه بودند، به‌عنوان نیروهای خالص می‌شناختند و آنها را بسیار قبول داشتند. وقتی جنگ نباشد خیلی چیزها مشتبه می‌شود، ولی زمان جنگ مردم برای پاسدارها بسیار احترام قائل بودند. یادم است در ماه محرم وقتی که ما در همان خیابان اصلی شهر بین چهارراه شهید بهشتی (منصور سابق) و میدان ساعت، در دسته‌ای سینه می‌زدیم، تقریباً همه دسته‌های عزاداری دیگر تعطیل می‌شد، یعنی همه می‌آمدند دسته‌های عزاداری سپاه را همراهی می‌کردند. البته آن موقع سپاه هم واقعاً سپاه بود، نه در فعالیت‌های اقتصادی شرکت می‌کرد، و نه در زندگی شخصی مردم دخالت می‌کرد و فقط صحبت جنگ بود و مسائل مربوط به آن، و مردم هم اعتقاد زیادی به سپاه داشتند.
‌شما سه نفر ائتلاف کردید؟
‌خیر. به مفهوم انتخاباتی ائتلافی صورت نگرفت، اما معمولاً طرفداران ما مشترک بودند. سه نفر دیگر که رأی آوردند و نماینده مجلس شدند، آقای سیدحسین موسوی تبریزی، آقای سبحان الهی و آقای انزابی بودند. ما شش نفر نماینده تبریز شدیم. تا جایی که یادم است مرحله اول آقای سبحان الهی و آقای چیت‌چیان رأی آوردند.
‌شما برای مرحله دوم ماندید؟
‌بله. من برای مرحله دوم ماندم و درنهایت بین شش نفری که از تبریز انتخاب شدند من نفر پنجم انتخاب شدم.
‌یادتان است که مرحله دوم با چه کسانی رقابت کردید؟
‌خاطرم است که آقای انگجی و آقای ساریخانی بودند، اما در مورد دیگران خیلی دقیق یادم نیست و باید یادداشت‌های مربوط به آن زمان یا گزارش فرمانداری را نگاه کنم. احتمالاً آقای یعقوب انتظار قراملکی یا یکی دیگر از عزیزان هم بودند. درهرحال تصور من این است که رقبای اصلی ما آقای انگجی و آقای ساریخانی بودند، شاید هم اشتباه کنم، چون از آن موضوع سی و چند سال گذشته است. در مرحله اول عموماً به مساجد می‌رفتیم، و با مردم در مساجد صحبت می‌کردیم
‌ستاد داشتید؟
‌ستاد ما همان مغازۀ شوهر خواهرم، آقای میرحسن سید کنعانی بود. چهارراه ششگلان و عباسی و شهید بهشتی، کنار خشکشویی که الان قنادی مظلومی آنجاست. مرحوم پدر من هم ایام بازنشستگی معمولاً آنجا حضور داشتند و ستادمان همان جا بود و جای دیگری را اجاره نکرده بودیم، اصلاً بلد هم نبودیم ستاد تشکیل دهیم و آن زمان خیلی هم این مسائل باب نبود.
‌هزینه ستاد را چه جوری تأمین می‌کردید؟
‌ کسانی که ستاد را تشکیل می‌دادند اغلب نزدیکان و دوستان نزدیک بودند آقای کنعانی زحمات زیادی می‌کشیدند و سایر دوستان که من از نگرانی اینکه شاید کسی از قلم بیفتد اسم نمی‌برم نه‌تنها دستمزدی نمی‌گرفتند بلکه بخشی از هزینه‌های ستاد را هم تأمین می‌کردند خیلی عجیب است و من چیزی که یادم است حالا شاید هم اشتباه می‌کنم، ما برای مرحله اول و مرحله دوم چیزی حدود پنجاه هزار تومان خرج کردیم، بخشی از این مبلغ را یکی از دوستان پاسدار از حقوق ماهانه خودشان محبت کردند؛ چون برای حضورشان در ستاد و تبلیغات منع قانونی وجود داشت و انصافاً دوستان مراعات می‌کردند و مابقی را شما و دوستان دیگر عنایت کردید. آن زمان هزار تومان، دو هزار تومان برای خودش عددی بود، مثلاً الان به هرکسی بگویید هزار تومان، انگار گفته‌اید چندین میلیون تومان، نه یک اسکناس هزارتومانی، بلکه ده‌هزار ریال که هزار تومان می‌شود.
عرض کردم حقوق من آن زمان چهارهزار تومان بود. ستاد ما هم مغازه آقای کنعانی بود و اجاره نمی‌دادیم، یادم است یک طاقه پارچۀ سفید از تعاونی به کاندیداها دادند که از آن پلاکارد درست کنیم و روی آن مطلب بنویسیم. بعد از آنکه پلاکارد را جمع کردیم، تا مدت‌ها در خانه از آنها برای نظافت استفاده می‌کردیم.
‌آنها را از فرمانداری به شما دادند؟
‌بله. البته چون آن زمان نرخ‌ها دولتی و غیردولتی بود، به همه کاندیداها یک توپ پارچۀ سفید با نرخ دولتی داده بودند که به‌عنوان پلاکارد از آن استفاده کنند. اگر بیشتر از آن نیاز داشتیم باید آزاد می‌خریدم که مابه‌التفاوت داشت. دوستان زحمت کشیده و کلیشه آماده کرده بودند، پارچه را با هم روی زمین پهن می‌کردند و با کلیشه روی پلاکارد می‌نوشتند: ما به سید مهدی حسینی رأی می‌دهیم.
‌یادم است که تراکت‌های تبلیغاتی شما صورتی رنگ بود و روی آن نوشته شده بود: سید مهدی حسینی، دانشجوی دانشگاه صنعتی شریف.
‌بله. آقای کنعانی شوهرخواهر من خیلی تأکید می‌کرد که کلمۀ دانشجو را حتماً بنویسد، باید بدانند که تو بی‌سواد نیستی و دانشجوی دانشگاه شریف هم هستی. ما هم به احترام دوستان که این تذکرات را می‌دادند اینها را می‌نوشتیم. آن موقع فضای کشور دست به‌اصطلاح «چپی‌ها» بود، انجمن اسلامی دانشگاه ‌تبریز و انجمن اسلامی دانشگاه علوم پزشکی دست بچه‌های به‌اصطلاح امروزی اصلاح‌طلب بود. فضای دانشگاه در اختیار آنها بود و رابطۀ آنها هم با من خوب بود و عرض کردم عموماً هم اهالی مسجد میزبان ما در مساجد بودند و ما را دعوت می‌کردند. البته ما از امکانات سپاه و بسیج اصلاً استفاده نمی‌کردیم، مسجد را هماهنگ می‌کردند و به مردم اطلاع می‌دادند، نوعاً هم مسجد پر می‌شد و زمانی که ما صحبت می‌کردیم معمولاً استقبال خوبی می‌شد و تنها مطلب سیاسی هم که آن زمان بر آن تأکید می‌کردم این بود که اگر به مجلس راه پیدا کنم به خاتمه جنگ و بسیج‌شدن کشور برای به سرانجام رسیدن جنگ کمک می‌کنم. همین بحث نود و نه نفر بود و غیر از این مطلب سیاسی مهم دیگری برای مطرح‌کردن با مردم نبود.
‌واقعاً اصطلاح خاتمه جنگ در سخنرانی‌های شما بود؟
‌صطلاح خاتمه جنگ به مفهوم اینکه ما صلح کنیم خیر، ولی می‌گفتیم: امکانات کشور را بسیج می‌کنیم که به قول شما در جنگ پیروز شویم و جنگ طولانی‌تر از این نشود. ولی آن زمان شاید در ذهن کسی نبود که شاید جنگ به شکل متارکه و به شکل‌پذیرش قطعنامه و صلح خاتمه پیدا کند، آن زمان چون ما هنوز شکست‌های آخر جنگ را تجربه نکرده بودیم و هنوز فاو، جزایر مجنون، برآمدگی شیلر و خیلی جاهای دیگر را داشتیم و فکر می‌کردیم اگر یک‌بار دیگر هجوم ببریم و تلاش کنیم، در جنگ می‌توانیم برگ برنده بیشتری را در دست داشته باشیم، البته این تفکر در برخی فرماندهان بسیار موثر جنگ چون ایت الله هاشمی رفسنجانی بود؛ ولی فرصت تحقق پیدا نمی کرد.
درهرحال مرحله اول گذشت و من حدنصاب لازم را کسب نکردم، البته آن موقع حدنصاب خیلی بالابود، برای مرحله دوم ماندم. ایام عید بود، فکر کنم اواخر فروردین سال ۶۷ بود که مرحله دوم برگزار شد و در مرحله دوم من رأی آوردم، البته در این فاصله (خاطره دانشگاه شریف را هم عرض کردم) چون من از سپاه بیرون‌آمده و استعفا داده بودم، قاعدتاً باید بهمن‌ماه به دانشگاه بازمی‌گشتم، این موضوع هم چند روزی وقت‌ من را گرفت، در این شرایط کاندیدا هم بودم، تهران آمدم و به دانشگاه رفتم؛ اما در خوابگاه جایی برای من نبود و مشکلاتی پیش آمد که خیلی اذیت شدم، به خوابگاه رفتم و از یک نفر خواهش کردم که من یکی، دو شب اینجا در اتاق شما مهمان باشم تا زمانی که برای خودم خانه اجاره کنم.
هفته اول یا هفته دوم بود به دانشگاه بازگشته بودم که دوباره موشک‌باران شروع شد و دانشگاه‌ها را بستند و خیال ما را هم راحت کردند، و من به تبریز برگشتم، در این فاصلۀ چندهفته‌ای (از نوزده دی‌ماه تا روز رأی‌گیری) که من درگیر دانشگاه شریف بودم، آن‌قدر بی‌خیال بودم که نمی‌دانستم در آن فرصت دو‌ماهه، برای رأی جمع‌کردن باید تبلیغات کرد، اصلاً با نحوۀ جمع‌کردن رأی و تبلیغات آشنایی نداشتم، تا اینکه بالاخره هفت خرداد سال ۶۷ رسید و من هم به مجلس رفتم، جالب هم این بود ‌که با مجلس آشنایی لازم را نداشتم، و خانه‌ای برای زندگی هم نداشتم و اصلاً با آیین‌نامه مجلس هم آشنایی کافی را پیدا نکرده بودم. البته شاید همه کسانی که برای بار اول به مجلس راه پیدا می‌کنند چنین باشند، تا جایی که یادم است، روز قبلش به منزل آقای هریسی رفتم که قم تشریف داشتند و از آنجا به تهران آمدم و سپس به مجلس رفتم.
دوره سوم مجلس مثل بقیه دوره‌ها که بسیاری از نماینده‌ها عوض می‌شوند، از دویست و هفتاد نماینده حدوداً دویست نفر عوض شده بودند، از بین آن نود و نه نفر مجلس دوره دوم تعداد زیادی رأی نیاورده بودند بعد از اینکه به مجلس راه یافتم، متوجه شدم ظاهراً سپاه در حوزه‌های دیگر انتخابات هم فکر کرده بود و کسانی را که می‌توانستند رأی بیاورند، به ثبت‌نام تشویق کرده بود. تعدادشان یادم نیست ولی شاید بیست الی سی نفر، کمتر یا بیشتر، مثل من بودند که هم پاسدار بودند هم به جبهه و جنگ رفته بودند، یا بعضاً هم نرفته بودند؛ ولی پاسدار بودند، چه‌بسا آنها را خود سپاه تشویق کرده و گفته بود که ما در مجلس مشکل داریم، آنجا به ما کمک کنید و بودجه در اختیار ما قرار بدهید، تا بتوانیم جنگ را کمی راحت‌تر اداره کنیم. آقای محمدحسین پودینه از زابل، آقای مصطفی مؤذن‌زاده از کرمان، آقای محمود آستانه از شازند اراک، آقای صفایی از اسدآباد همدان، آقای سوری لک از خرم‌آباد و ما سه نفر از تبریز از جمله این افراد بودیم. آقای پودینه از زابل و آقای اکبرپور از نیشابور جوان‌ترین نماینده‌ بودند.
‌یعنی از نظر سیاسی این یک استراتژی برنامه‌ریزی شده بود؟
‌تا حدودی بله. من بعدها متوجه شدم که آقایان سپاه نه فقط برای من بلکه برای کسان دیگری هم که می‌توانستند به مجلس بروند، خودشان راه را باز کردند و به آنها گفته بود ما به شما اینجا نیاز نداریم و مجلس بیشتر به حضور شما نیاز دارد. از جمله خاطراتی که دارم این است: روز اول چون تعداد کسانی که جدیدا به مجلس آمده‌ بودند، زیاد بود و همه هم تمایل داشتند آقای هاشمی را از نزدیک ببینند و با ایشان مصافحه کنند. آقای هاشمی گفت: من اذیت می‌شوم، خواهش می‌کنم با من مصافحه نکنید (باخنده) بعد از مصافحه کردن ابا کردند و من هم از دور این حالت ایشان را نگاه می‌کردم، به‌هرحال ایشان شرایط خاصی داشتند و شاید مصافحه با افراد مختلف که ریش بعضی از آنها خیلی سوزنکی بود واقعاً صورت ایشان را اذیت می‌کرد.
نکتۀ دیگری که من روزهای اول متوجه شدم، این بود که آقای هاشمی از موضوع تشویق نیروهای مثلاً روشن‌فکر سپاه برای ورود به عرصه انتخابات مطلع بود و بنابراین تدبیری برای توجیه نیروهای جدید به مجلس اندیشیده بود و حدس می‌زد که نیروهای جدید تلاش خواهند کرد که کل مجلس و دولت و امکانات را قبضه کنند و در اختیار جنگ قرار دهند. البته آقای هاشمی هم جنگ هم کشور را اداره می‌کرد و می‌دانیم که نمی‌شود همه چیز را در اختیار جنگ قرارداد، بالاخره آن زمان نزدیک به چهل میلیون آدم در کشور زندگی می‌کردند و آنها هم امکانات بهداشتی لازم داشتند و هم خوراک، مرغ، گوشت، پنیر، برنج و نان می‌خواستند، به دانشگاه و مدرسه نیاز داشتند، بالاخره برای تمام اینها هم پول لازم بود. آقای هاشمی تدبیری کرده و یکی، دو نفر از نماینده‌ها را مأمور کرده بود که ما را نسبت به مسائل کشورداری، مملکت‌داری و مجلس‌داری توجیه کنند.
‌آیین‌نامه‌ها را به‌صورت مکتوب به شما داده بودند؟
‌بله. آیین‌نامه‌ها را مکتوب در اختیار همه قرار داده بودند. البته بعضی از نماینده‌ها به مطالعه و توجیه علاقه‌مند بودند و برخی علاقه‌ای به این کار نداشتند، یا مثلاً بعضی‌ها مطالب تخصصی را قدری دیر متوجه می‌شدند. برای مثال در دوره ششم مجلس (حالا که خاطرات دوره سوم را دارم بیان می‌کنم) یکی، دو سال از مجلس گذشته بود، یکی از نمایندگان به من گفت: آقا می‌شود چند ساعتی وقت بگذارید و به من یاد بدهید که این قانون بودجه را چطور می‌خوانند و لایحه بودجه را چگونه تحلیل می‌کنند و من اگر بخواهم دنبال یک ردیف بگردم از کجا پیدا کنم؟ خُب همه که همه چیز را نمی‌دانستند، آیین‌نامه را هم بعضی‌ها دیر متوجه می‌شدند، شاید؛ مثلاً سه، چهار سال گذشته بود باز هم متوجه نمی‌شدند، ولی خدا را شکر من از همان اول که آیین‌نامه را خواندیم تا حدودی متوجه شدم که اعتبار‌نامه، کمیسیون، شعبه، یک‌فوریتی، دوفوریتی و سه فوریتی یعنی چه، اینها را بالاخره آدم باید بفهمد تا زمانی که حرف می‌زند در مجلس او را مسخره نکنند و بادقت به حرف‌هایش گوش دهند.
اینکه می‌گویم آقای هاشمی تدبیر کرده بود به‌خاطر این بود که ما نمایندگان جوان و بی‌تجربه خیلی بی‌گدار به آب نزنیم و مملکت‌داری را خراب نکنیم. آقای علی آقا محمدی یکی از کسانی بود که ما را از طرف آقای هاشمی توجیه می‌کرد و تصورم این است که از افراد خاص آقای هاشمی رفسنجانی بود. آقای هاشمی رئیس مجلس بود و آقای آقا محمدی هم خیلی با ایشان مأنوس بود و به نظرم صحبت‌هایی که آقای محمدی به ما منتقل می‌کرد حرف‌های آقای هاشمی بود، به او گفته بود که برو نماینده‌ها را توجیه کن. حالا ایشان در مورد جنگ، سیاست‌های کلی، سیاست‌ نه شرقی نه غربی و… مطالبی را می‌گفتند، الان برای اینکه رشته کلام بریده نشود، خیلی به عمق این مطالب وارد نمی‌شوم، منتها می‌خواهم بگویم داستان این‌گونه بود.
متأسفانه، دوره اول که ما به مجلس رفتیم، به فاصله اندکی در جبهه آن اتفاق‌های شوم افتاد، البته بعضی از این وقایع قبل از شروع مجلس هم اتفاق افتاده بود، برخی معتقد بودند که برخی رفتارهای بدون ملاحظه باعث افتضاح بارآمدن در جبهه‌ها شده است برای مثال انتشار خبر برگزاری انتخابات در فاو که گفته شده بود در آن شهر رأی‌گیری شد و فلان کس آن‌قدر رأی آورد، عراقی‌ها از آنجا فهمیده بودند که در فاو مثلاً چند نفر رزمنده وجود دارد و بعد حمله کرده بودند و فاو را گرفته بودند. البته من معتقدم که بحث بسیار عمیق‌تر از این حرف‌ها بود و شاید هیچ ارتباطی با انعکاس خبر برگزاری انتخابات در فاو نداشت. بعضی از این حوادث قبل از هفت خرداد سال ۶۷ و بعضی‌ها بعدش اتفاق افتاد، آخرش هم که وصل شد به بحث عملیات مرصاد که به‌قصد اشغال تهران ظرف سه روز ستون تانک‌ها را راه انداختند، اوضاع مملکت به حدی به‌هم‌ریخته بود که خود ما در مجلس گفتیم آقا دیگر اصلاً معنا ندارد که ما در مجلس بنشینیم، آقای هاشمی مجلس را تعطیل کنید که ما مجدد به جبهه برگردیم. برای آقای هاشمی نامه نوشتیم که دشمن باز هم به تهران نزدیک شده است، باید تدبیری بیندیشیم در اینکه چه کاری از دستمان برمی‌آید. ایشان هم ظرف چهل و پنج روز مجلس را تعطیل کردند. در همان فاصله‌ای که عملیات مرصاد اتفاق افتاد، من مجدد به تبریز برگشتم و لباس بسیج به تن کردم و به اردوگاه لشکر در نزدیکی عجب‌شیر رفتم، چند روزی آنجا بودیم و بعدش عملیات مرصاد انجام شد و آن حوادث اتفاق افتاد و قطعنامه را پذیرفتیم.
البته با شروع دوره سوم مجلس آقای هاشمی برای پایان‌دادن به جنگ تلاش خودش را افزایش داد و تصورم این است که این تلاش به‌خاطر قولی بود که ایشان به فرماندهان داده بود که اگر شما یک عملیات خوب انجام دهید، ما هم جنگ را تمام می‌کنیم، البته این قول به قبل از عملیات والفجر ۸ برمی‌گردد و آقای هاشمی نتوانستند به قول خودشان عمل کنند آن موقع فرمانده کل قوا و رهبر به‌شدت با هر صدای پایان جنگ به‌شدت برخورد می‌کرد، فکر کنم بیستم یا بیست و چندم تیرماه سال ۶۷ بود، ما هم تقریباً توجیه شده بودیم که دیگر نمی‌توانیم جنگ را به این شکل نظامی پیروز شویم، از آن طرف هم آقای هاشمی با بعضی‌ها لابی می‌کرد که به‌نوعی همه به امام فشار بیاورند که دیگر به جنگ خاتمه دهد، ایشان هم در آن فاصله بیانیه‌ای دادند که در آن نوشته بود: «امروز هرگونه تردید درباره جنگ و ادامه آن خیانت به خدا و رسول خداست» (این جمله‌ هنوز هم در گوشم طنین‌افکن است). این جمله اصطلاحاً آب پاکی را روی دست همه ریخت، بعضی‌ها می‌گفتند اگر همه تا نفر آخر کشته نشویم این جنگ را تمام نخواهند کرد و برای پایان جنگ راه سیاسی وجود ندارد و خیلی عجیب است که به فاصله کمتر از یک ماه (مردادماه) جام زهر را نوشیدند و قطعنامه را قبول کردند.
‌در این فاصله بالاخره اتفاقاتی رخ داد که دیگر امام موضع خود را عوض کرد، شما به‌عنوان یکی از نمایندگان مجلس، آن زمان از لابی‌های پشت پرده خبر داشتید؟
‌موضوعی را که من به یاد دارم و همه شنیده‌اند این بود که آقای هاشمی توانست آقای میرحسین موسوی و آقای محسن رضایی را با خودش همراه کند، یعنی از این آقایان نامه‌ای گرفت و نزد رهبری برد و ایشان جام زهر را نوشید. نامه را آقایان میرحسین موسوی و محسن رضایی و رئیس ستاد مشترک ارتش که الان اسمشان یادم نیست امضا کرده بودند و حکومت به‌غیراز اینها فرد قابل‌اتکای دیگری برای جنگیدن نداشت، آقای محسن رضایی فرمانده سپاه بود و رهبری کشور به پشت‌گرمی سپاه تمایل به ادامه جنگ داشت، همراه‌کردن آقای محسن رضایی و آقای میرحسین موسوی و امضاگرفتن از آن دو در شرایط بسیار خاص آن‌وقت و با آن بیانیه تند رهبری وقت کشور فی‌الواقع هنر سیاسی آقای هاشمی بود که اینها را با خودش همراه کرده ‌بود.
‌آقای ظهیرنژاد بود.
‌آقای ظهیر‌نژاد.
شاید اگر آقای هاشمی این نامه را چند ماه زودتر تهیه می‌کرد، ایران برای پایان جنگ از موضع برتر قدم می‌گذاشت، ولی تا جبهه‌ها دوباره به هم نریخته بود کسی به محدودیت منابع و ضعف امکانات در ادامه جنگ توجه نمی‌کرد. این مطلب را تا فراموش نکرده‌ام، یادآور شوم، بعدها که آیت‌الله خمینی رحلت کردند و آقای خامنه‌ای شدند رهبر انقلاب، ما به‌عنوان نمایندگان مجلس به دیدار عمومی ایشان رفته بودیم و این جمله را که برای شما نقل می‌کنم، از زبان خود ایشان و بی‌واسطه شنیدم، همه‌جا هم منتشر شد، منتها چون خودم شنیدم برایم خیلی اهمیت دارد. آقای خامنه‌ای گفتند: «اینکه می‌گویند حرف مرد یکی است کاملاً اشتباه است، حرف مرد هزار تاست، امروز این حرف را می‌زند، فردا مصلحت جامعه چیز دیگری ایجاب می‌کند و حرف دیگری می‌زند، یعنی چه که حرف مرد یکی است، این حرف اصلاً درست نیست». آقای خمینی هم لابد به همین مطلب می‌اندیشید که من یک ماه قبل، سه هفته قبل چنین حرفی زدم، «که تردید در مورد ادامه جنگ خیانت به خداست» آن حرف مال سه هفته قبل است و امروز به این نتیجه رسیدم که باید جنگ را تمام کنم.
البته از آن جلسه هم برای ما نقل کردند که آقای هاشمی این نامه را می‌برد و امام آن را می‌بیند و بعد در مورد اینکه چه باید کرد و چه نباید فکر می‌کنند، آقای هاشمی پیشنهاد می‌کند که اجازه بدهید من در نمازجمعه بگویم که قرار است جنگ را خاتمه بدهیم و قطعنامه را بپذیریم، اگر مردم همراه شدند، می‌گوییم امام اجازه داده بود و اگر مردم ما را به تف و لعنت بستند، شما من را عزل کنید و خودتان جنگ را ادامه بدهید و بگویید که آقای هاشمی خیانت کرد و نظرش با ما یکی نبود و یکی دیگر را جای من بگذارید که جنگ را ادامه دهد. ظاهراً رهبر انقلاب اول این پیشنهاد را قبول می‌کنند و می‌گویند تدبیر خوبی است، اما بعد از رفتن آقای هاشمی درحالی‌که هنوز چند قدم دور نشده بود، به احمد آقا می‌گویند که ایشان را صدا بزنید و به آقای هاشمی می‌گوید که این مردانگی نیست، اگر به این نتیجه رسیدیم که جنگ را تمام کنیم من خودم می‌گویم و مسئولیتش را هم خودم می‌پذیرم و اگر هم مردم چیزی خواستند به من بگویند، چرا به تو بگویند به خود من بگویند و این تدبیر بسیار عالی بود و از ایشان هم غیر از این انتظار نمی‌رفت، بالاخره رهبر باید با مردمش روراست باشد و اگر هم قرار است زمانی مسأله‌ای ناخوشایند پیش آید، باید آن را بپذیرد.
‌مسئولیتش را بپذیرد؟
‌بله. آدم خیلی مردانه باید این مسأله را بپذیرد، نه این‎که بگوید من نبودم و دنبال کسی دیگر بگردد، همچنین باید خیلی صریح با مردم حرف بزند و هم شجاعت این را داشته باشد که خودش حرفش را پس بگیرد، نه اینکه به شکل دیگری. اینها نکات مهمی هستند.
‌من را مجبور کردند و من از اول مخالف بودم و…
‌بله به‌هرحال.
‌ظاهراً آن زمان یک جلسه غیرعلنی هم برگزار شد و شماها را قانع کردند.
‌ین موضوع بعد از آن چهل و پنج روز تعطیلی مجلس بود. البته فکر کنم آن چهل و پنج روز هم به آخر نرسیده بود، چون موضوع قطعنامه پیش آمد و ما زودتر برگشتیم و در تمام این مدت مجلس تعطیل نشد.
بله نامه‌ای را که خطاب به رهبر انقلاب نوشته بودند، آوردند و برای ما خواندند که در آن نوشته ‌بودند سپاه و ارتش می‌گویند برای ادامه جنگ تعداد زیادی هواپیما و تانک می‌خواهیم، و کل بودجه کشور هم بسیار اندک است و کل بودجه را هم نمی‌شود که دودستی تقدیم سپاه و ارتش کنیم، چون کفایت نیازهای حداقلی مردم را نمی‌کند و مردم گرسنه می‌مانند، دست‌خالی با گوشت و تن بسیجی‌ها و مردم هم که نمی‌توانیم مقابل تانک و هواپیمای دشمن بجنگیم، بالاخره ما هم باید هواپیما و تانک داشته باشیم.
تعداد تانک و هواپیمایی که خواسته بودند دقیق یادم نیست، ولی یادم است که در نامه به تعداد هواپیما، تانک، تجهیزات و تسلیحات اشاره شده بود. آن زمان هم که جنگ نفت‌کش‌ها بود و نمی‌توانستیم نفت را صادر کنیم و آقایان می‌گفتند که برای صادرات هر بشکه نفت هفت دلار به ما پول می‌دهند، شش دلارش صرف بیمه و حمل‌ونقل می‌شود یک دلار برای ما باقی می‌ماند، یعنی نفت را بشکه‌ای یک دلار می‌فروختیم و با آن کشور را اداره می‌کردیم و روزگار بسیار تلخ و سختی بود.
انصافاً هم سیاست‌مدارها باید در این روزهای سخت و تلخ به داد مملکت برسند و الا اگر در چنین روزهای سختی به داد مردم نرسند، چه فرقی با مردم عادی دارند. الان در کشور ما هر روز همه یک‌جور گلایه‌مندند یعنی نانوا، شاطر، وردست، بقالی، خشکشویی، راننده، راننده تاکسی، خلبان، نمی‌دانم مهندس، مدیرکل، نماینده مجلس، وزیر، معاون رئیس‌جمهور، خود رئیس‌جمهور همه گلایه می‌کنند. از چه کسی گلایه می‌کنید برادر من آخر نمی‌شود که آدم همیشه گلایه کند، عده‌ای باید در چنین شرایط سختی جلو بیایند و برای حل مسائل ایده‌ای پیشنهاد دهند، حالا این ایده خوب یا بد است، اگر بد بود شما بهترش را بگویید اگر هم خوب بود به آن عمل کنیم. اگر من را لعنت هم می‌کنند عیبی ندارد، ولی کشور نجات پیدا کند.
واقعیتش این است که الان هم به نظر من شرایط ما عین شرایط تیر سال ۶۷ است و باید یک اتفاق بیفتد و سیاستمداری مثل آقای هاشمی قضیه را لخت و عریان مطرح کند. تصور من بر این است ‌که آمادگی در رهبری برای حل مسأله باید وجود داشته باشد، به‌هرحال باید کشور نجات پیدا کند، ولی آن نسخه‌ای که باید پیچیده شود و ایشان هم قبول کند و ما از این مرحله عبور کنیم، آن نسخه را یا نمی‌نویسند یا خوب نمی‌نویسند، یا نمی‌دانم دارد چه اتفاقی می‌افتد که آن‌قدر کشش می‌دهند، امیدواریم که ان‌شاءالله از این مرحله عبور کنیم.
‌ببخشید، قبل از اینکه به قول شما از این مرحله عبور کنیم، من یادم است آن زمان گفتند که مثلاً شما حتی در نمازخانه مجلس خوابیدید. آن ریزه‌کاری‌ها را هم برای ثبت در تاریخ می‌گوید.
‌واقعیتش این بود که من در تهران خانه‌ای نداشتم، نمایندگان دوره دوم مجلس هم‌خانه‌های سازمانی را خالی نکرده ‌بودند و مجبور بودم ماه‌های اول را در مجلس بیتوته کنم. آنجا اتاقی ‌را همراه با دو، سه‌تا پتو به ما دادند و شب‌ها آنجا می‌خوابیدیم، اواخر شهریورماه بود که به ما یک آپارتمان دادند، خانۀ سازمانی مجلس کوچه صابری (ساختمان چهارده واحدی) کنار مجلس بود، چهارطبقه قدیمی‌ساز و کهنه بود، پاکیزه نبود و فکر کنم هفتاد و چهار یا هفتاد و شش متر هم مساحت اعیانی‌اش بود، آشپزخانه کوچکی داشت و…
‌شما آن موقع مجرد بودید؟
‌من وقتی که به مجلس رفتم مجرد بودم. تیرماه با همسرم ازدواج کردم. البته مراسم نامزدی ما، اینکه من خواستگاری کنم و ایشان به من جواب مثبت بدهند، مربوط می‌شد به یک سال قبل که آن زمان نه بحث مجلس بود نه بحث کاندیداتوری و من پاسدار بودم.
یادم است که من یک‌بار قبل از خواستگاری از همسرم، از خانمی دیگر خواستگاری کردم.
ایشان پرسید شما چه کاره‌ای؟
گفتم: من پاسدارم.
گفت: می‌خواهی تا آخر پاسدار باشی؟
گفتم: نه، منتظرم جنگ تمام شود. من دانشجوی دانشگاه شریف هستم و بعد از جنگ درسم را ادامه می‌دهم. گفت: خُب شما می‌خواهید چهار سال درس بخوانید و ما قرار است در این مدت چگونه زندگی کنیم؟
دیدم ایشان خیلی اهل حساب کتاب هستند، و آن ازدواج سر نگرفت، اما در مراسم خواستگاری از همسرم سرکار خانم اشرف آقازاده ایوبی ایشان دیگر این سؤال را از من نپرسید، به‌هرحال هم خودش بسیجی بود و هم اینکه دید من پاسدار هستم و هم‌فکر هستیم و گفت خدا بزرگ است ان‌شاءالله خدا روزی ما را می‌رساند. خواستگاری زمانی بود که من پاسدار بودم و ایشان هم قبول کرده بود، منتها عقد را گذاشته بودیم که ایشان از دبیرستان فارغ‌التحصیل شوند، چون آن موقع ایشان سال چهارم دبیرستان را سپری نکرده بودند و باید صبر می‌کردیم مقطع دبیرستان‌ را تمام می‌کرد و بعد عقد می‌کردیم، چون در دبیرستان خانم‌هایی را که ازدواج می‌کردند دیگر به دبیرستان راه نمی‌دادند و می‌گفتند حتماً باید مجرد باشید، ما هم احتیاط کردیم که درس‌خواندن ایشان در مقطع چهارم‌ دبیرستان تمام شود، خردادماه درس ایشان تمام شد، دوم مرداد ۶۷ عقد کردیم و مهرماه که چهار، پنج‌ماه از آغاز به کار دوره سوم مجلس می‌گذشت، به تهران آمدند و زندگی مشترکمان را شروع کردیم.
‌در همان خانه؟
‌بله. ما چهار سال در همان خانه سازمانی مجلس بودیم، در همان خانۀ هفتاد و خرده‌ای متر که خیلی هم سرووضع درستی نداشت. یادم است که آن زمان به همه نماینده‌ها یک دستگاه خودروی نیسان پاترول به‌صورت اقساطی دادند، آن نیسان پاترول را فروختم و یک دستگاه پیکان خریدم و با مابه‌التفاوتش بعضی از قرض‌ها را پرداختم که بخشی از آن به ایام انتخابات مربوط می‌شد. آن مابه‌التفاوت آن زمان برای ما کمک بزرگی بود.
‌حقوق شما چقدر بود؟
‌حقوقی که مجلس در سال ۶۷ به من پرداخت می‌کرد، تا جایی که یادم است نه هزار تومان بود، البته بعد از کسورات (خالص دریافتی) و چون پرسیدید عرض می‌کنم. من و همسرم بودیم، بچه هم نداشتیم، ماشین پیکان هم آن‌قدر ماشین پرخرجی نبود، البته مهمانمان زیاد بود، معمولاً از حوزه انتخابیه مهمان می‌آمد و ما هم جایی نداشتیم، در همان خانه هفتاد و شش‌متری از مهمان‌هایمان پذیرایی می‌کردیم، مهمان هم معمولاً زیاد می‌آمد و خانۀ ما هم خیلی کوچک بود، ولی درهرحال پذیرایی می‌کردیم. واقعیتش آن نه هزار تومان کفایت نمی‌کرد و کم می‌آوردم.
‌شنیدم تدریس هم می‌کردید.
‌بله. ازآنجاکه اوضاع زندگی ما خوب نبود و من هر ماه پول کم می‌آورم، به یکی از نمایندگان مجلس گفتم که ریاضیاتم خوب است و می‌توانم تدریس کنم، هفته‌ای چند ساعت تدریس‌کردن کمک خرجی ما می‌شود، ایشان هم لطف کردند، کنار مجلس یک دبیرستان بود، من را با آقای سبحانی (مدیر دبیرستان) آشنا کردند و من آنجا ریاضی جدید تدریس می‌کردم و پولی که به من می‌دادند برایم خیلی اهمیت داشت، با آن پول چاله‌چوله‌هایم را پر می‌کردم و زندگی‌مان این‌گونه می‌گذشت.
‌آن زمان نمایندگان مجلس امتیازهای دیگری نداشتند؟
‌من تنها امتیازی که در چهار سال مجلس داشتم همین بود که به‌صورت قسطی یک نیسان پاترول به ما دادند که ما آن را فروختیم به‌جای آن یک ماشین پیکان خریدیم و مابه‌التفاوتی که برایمان ماند تقریباً صرف پس‌دادن قرض‌هایمان شد، تقریباً اندکی از آن برای ما باقی ماند و این تنها مصیبت من نبود، من دانشجوی شریف هم بودم، حالا دیگر تعویق ترم هم نمی‌توانستم بگیرم و از طرف دیگر خودم را متعهد می‌دانستم که هم پاسخگوی حوزه انتخابیه و هم در مجلس باشم، خیلی فعال بودم، در مجلس و کمیسیون امور دفاعی مجلس یک‌تنه کار چند نفر را انجام می‌دادم (فرصتی باشد بعداً عرض می‌کنم) با این شرایط دانشگاه هم می‌رفتم، از هفتاد و دو واحد درسی بیست واحد که قبلاً پاس کرده بودم و پنجاه واحد را سینه‌خیز گذراندم و خیلی اذیت شدم، شب‌ها بیدار می‌ماندم، آن‌قدر تحت‌فشار بودم که آخر دست‌هایم را بالا بردم و تسلیم شدم، دیگر نمی‌توانستم ادامه دهم، درس‌خواندن در رشتۀ مهندسی برق صنعتی شریف بااین‌همه کار به‌هیچ‌وجه جور در نمی‌آمد و من هم آدمی نبودم که به کسی رشوه بدهم و بگویم که من نماینده مجلس هستم برایم نمره قبولی رد کنید، البته دانشگاه هم دانشگاهی نبود که با توصیه نمره بدهد واقعاً درس می‌خواندم، اگر هم نمی‌خواندم نمرۀ صفر، دو یا هشت به من می‌دادند و مشروط می‌شدم، اوضاع کارنامه‌ام خیلی خراب ‌شد، درهرحال هفتاد و دو واحد خواندم و دیگر نتوانستم ادامه دهم، درس را رها کردم تا اینکه بعدها (سال ۷۶) با تغییر رشته و دانشگاه مهندسی صنایع را ادامه دادم و آن هم داستانش جداست.
رسیدیم به مقطع قبول قطعنامه و اینکه شما آن زمان تازه نماینده مجلس شده بودید، از یک وقفه و تعطیلی به‌خاطر عملیات مرصاد صحبت کردید و فرمودید به مجلس برگشتید. فکر می‌کنم شهریورماه سال ۶۷ باید باشد، از آن زمان به بعد من فکر می‌کنم که اتفاقات خاصی مانند پایان جنگ، عملیات مرصاد در آن مقطع زمانی تا عید رخ‌داد و رخداد مهم دیگر ماجرای عزل آقای منتظری بود. اگر آن زمان اتفاق مهم دیگری در آن مجلس پیش‌آمده است، خودتان بفرمایید.
بله همین‌طور که فرمودید مردادماه سال ۶۷ ایران قطعنامه را پذیرفت و یک شوک اقتصادی بزرگ هم به کشور وارد شد و قیمت دلار تنزل خیلی زیادی داشت و می‌گویند بسیاری به مشکل برخوردند حتی عده‌ای سکته کردند.
‌قیمت همه چیز ظاهراً پایین آمد.
‌بله به‌هرحال از یک فروپاشی به یک وضعیت باثبات رسیدیم و معلوم بود که یک شوک اقتصادی اتفاق می‌افتد.
آن فاصلۀ زمانی یک‌ساله تا خرداد سال ۶۸ و فوت آیت‌الله خمینی، با سه سال بعد مجلس متفاوت است، چون بعد از آن فوت رهبر انقلاب، رئیس‌جمهور وقت رهبر شدند، آقای هاشمی که آن زمان رئیس مجلس بودند رئیس‌جمهور شدند و آقای کروبی رئیس مجلس شدند و در واقع از شهریور سال ۶۸ ما با چیدمان جدیدی در کشور مواجه شدیم و البته روش اداره کشور توسط رهبر انقلاب با روش اداره کشور توسط رهبری بعدی کمی متفاوت بود. وقتی رهبر انقلاب زنده بودند کسانی که آن زمان به آنها «چپی» یا بعدها «اصلاح‌طلب» گفته می‌شد نزد رهبر انقلاب بیشتر …
‌محبوب بودند.
‌محبوب و مقرب بودند و حرفشان بیشتر به کرسی می‌نشست، البته وقتی ورق برگشت، کسانی که خیلی مقرب نبودند نزدیک شدند و این چرخه یک نقطه انعطاف و عطف در اداره امور کشور داشت و اتفاقی بسیار بزرگ بود که دیگر از سال ۶۸ تا به امروز در این سی و چند سال نقطه عطف این‌چنینی نداشته‌ایم. به‌هرحال وارد یک وادی جدید شدیم و دوره سوم مجلس را پشت سر گذاشتیم و می‌بینید که آخر دوره سوم باز به جنجال کشیده شد. من دو دوره‌ که نماینده مجلس بودم، هر دو دوره جنجالی بود، یعنی هم دوره سوم هم دوره ششم بسیار جنجالی بود، تا آنجایی که ذهنم یاری کند به بعضی از نکات آن اشاره خواهم کرد.
‌فکر می‌کنم کمیسیونی که اول تشریف بردید، برای روایت نقطۀ شروع خوبی برای کارهای شما در مجلس باشد. از همان اول به کمیسیون دفاع رفتید؟
‌من تمام چهار سال دوره سوم، عضو کمیسیون امور دفاعی و مخبر کمیسیون بودم، دوره ششم در کمیسیون اقتصادی بودم؛ اما مخبر نبودم که آن هم به وقتش توضیح خواهم داد. در کمیسیون امور دفاعی دوره سوم مجلس بسیاری از بزرگان نیز بودند.
‌رئیس کمیسیون چه کسی بود؟
‌آقای رسول منتجب‌نیا رئیس کمیسیون بودند و آقای دکتر حسن روحانی (رئیس‌جمهور فعلی) آن‌وقت عضو کمیسیون امور دفاعی مجلس بودند مرحوم محتشمی‌پور و آقای موسوی ممسنی از علمای مجمعی کمیسیون بودند و حاج آقای شرعی از روحانیون تندرو و اصول‌گرای مجلس نیز عضو کمیسیون بود، ایشان نماینده محترم مردم قم بودند. این آقایان عضو کمیسیون بودند و آقای حسن‌بیگی نماینده دامغان که ایشان هم از بچه‌های جهاد و البته متمایل به جبهه چپ یا اصلاح‌طلب امروزی بودند، آقایان آستانه ذبیح اله صفایی، محمدحسین پودینه و سوری لک از جمله اعضای کمیسیون که همگی قبل از مجلس پاسدار بودند. مرحوم آقای فخرالدین حجازی نیز عضو کمیسیون امور دفاعی بودند.
یادم است که آقای منتجب‌نیا رئیس و آقای محتشمی نایب‌رئیس بودند، آقای روحانی هم به این جهت که در هیأت‌رئیسه بودند، سمتی در کمیسیون نگرفته بودند و معمولاً هم کمتر کمیسیون تشریف می‌آوردند، ولی عضو کمیسیون امور دفاعی بودند. اساساً آشنایی من با آقای روحانی و متقابلاً شناختی که ایشان از من داشتند به همان دوره سوم مجلس کمیسیون امور دفاعی برمی‌گشت. ما در آن یک سال قبل از فوت رهبر انقلاب در کمیسیون امور دفاعی کارهای سنگینی داشتیم، مجلس در دوره دوم قانون ارتش را کلاً به‌هم‌ریخته بود. ارتش گروه‌گروه بود افسران، درجه‌داران، ستوان‌یاران، کارمندان و همافران هرکدام در دسته‌ای جداگانه حضور داشتند، یعنی هرکس با یک مدرک تحصیلی و برای کاری وارد ارتش شده بود، مثلاً در هوانیروز عده‌ای به‌عنوان ستوان‌یار هوانیروز، در وزارت دفاع افزارمندان کارمندان و در نیروی هوایی همافران و … بالاخره گروه‌گروه بودند. نمایندگان در دوره دوم مجلس قانونی جدید برای ارتش نوشته بودند و همه را در یک ردیف و دسته قرار داده بودند، گفته بودند نظامی‌ها یک تا بیست درجه، کارمندان یک تا بیست رتبه، بعد آنها را تطبیق داده بودند، مثلاً رتبۀ کارمندان از هشت و هفت، ستوان‌یاران از شش و پنج و افسران از درجه نه شروع شود. برای کل ارتش یک قانون جدید وضع کرده بودند که البته معلوم بود یک ارتش دویست، سیصد هزارنفری وقتی که از ده، دوازده گروه وارد یک گروه می‌شوند، تبعات بسیاری نیز داشت و بسیار گلایه‌مند بودند.
یادم است چندین درخواست و شکایت به کمیسیون دفاع آمده بود. اگر اشتباه نکنم قانون جدید ارتش هم سال ۶۶، اواخر دوره دوم تصویب شده بود و تا زمانی که اجرایی شود و مشکلات یا بازخوردش آشکار شود، دوره سوم مجلس شروع شده بود. مغز متفکر این کار آقای طیب نماینده محترم دوره دوم مجلس در کمیسیون دفاعی بود، یعنی ایشان قانون جدید ارتش را نوشته بود که فی‌الواقع هنرش این بود که همه نظامی‌ها و کارمندان ارتش را در یک سیستم قرار داده بودند، در یک قانون و با یک فرمت و فرمول، کار بسیار دشواری بود و بازخوردش هم این بود که همه خود را با دیگری مقایسه می‌کردند، مثلاً چرا فلان فرد با مدرک و سنوات کمتر از من جایگاه بهتری دارد، و دائم مقایسه می‌کردند.
یادم است چند گونی نامه و شکایت به کمیسیون آورده بودند، و آقایان دیدند که ظاهراً من سرم درد می‌کند برای این قبیل کارها، گونی‌ها را به من سپردند، من هم گونی‌ها را روی زمین ریختم، چند هزار نامه بود، آنها را دسته‌بندی و موضوع‌بندی کردم. فرض کنید سیصد تا نامه با یک متن مشابه آمده بود، آنها را کنار گذاشتم و یکی را برداشتم، به همین صورت چند صد تا نامه را خلاصه کردم که حرف و مطلب اصلی آنها چیست و باید چه‌کار کرد. کار سنگینی بود و نیاز به حوصله داشت، ولی این کار را انجام دادم.
مجلس باید قانون حقوق و مزایای ارتش را بررسی و تصویب می‌کرد در قانون جدید ارتش درجه و رتبه را به‌هم‌ریخته بودند و اصطلاحاً به قول خودشان آن را به جامعه بی‌طبقه توحیدی تغییر داده بودند. بحث حقوق و مزایا به همین دلیل از پیچیدگی بالایی برخوردار شده بود. دولت لایحه را داد و حالا این درجه و رتبه‌ها که پس‌وپیش شده و کنار هم چیده شده بود، بازخوردش را در حقوق و مزایا نشان می‌داد، یعنی مردم سر برج که حقوق می‌گرفتند، می‌فهمیدند که احیاناً سرشان کلاه رفته است یا خیر، همچنین محاسبۀ قانون حقوق مزایای ارتش کار بسیار سختی بود؛ ولی به لطف خدا من این کار را انجام دادم. آن زمان کامپیوتر و لپ‌تاپ نبود، یک ماشین‌حساب نه‌چندان پیشرفته، آقای ناخدا نور صالحی از نیروی دریایی ارتش که در وزارت دفاع یا ستاد مشترک ارتش کار می‌کردند و در جلسات ما شرکت می‌کردند به من هدیه داده بود، ایشان وقتی که دید کارم خیلی سنگین است، گفت که بعضی از کارها را به این ماشین‌حساب بده که برایت انجام دهد و به من کمک کرد. ما برای شاغلین و بازنشسته‌ها نیز کاری بسیار دشوار انجام دادیم، چند ماه کار کردیم و نسخه‌ها و طرح‌های مختلف و اعداد را کنار هم چیدیم و ضرایب را درست کردیم که اگر ضریب هرکدام چقدر باشد چه اتفاقی می‌افتد. قانون حقوق و مزایا یک فرمول داشت و چهارتا ضریب به آن می‌خورد، این چهارتا ضریب را بایست محاسبه می‌کردیم که کسی گلایه‌مند نباشد و کار بسیار پیچیده‌ای بود، هم برای شاغلین هم برای بازنشسته‌ها، چون این ضرایب بالاخره یک جایی در بازنشستگی هم اثر داشت.
‌برای خودتان مشاور داشتید؟ چون کار خیلی فنی است.
‌خیر. البته از اطلاعات آقایانی که از نیروهای مسلح در جلسات ما شرکت می‌کردند، استفاده می‌کردم. کار بسیار پیچیده‌ای بود، جلسات کمیسیون می‌گذاشتیم و آقایان از ارتش، ستاد مشترک، از نیروهای مختلف، نیروهای هوایی، دریایی، زمینی و از وزارت دفاع تشریف می‌آوردند و من سعی می‌کردم همه را گوش کنم. روزی که در کمیسیون امور دفاعی نشسته بودیم و گزارش تهیه شده توسط من در خصوص لایحه حقوق و مزایای ارتش مطرح شده بود آقایی از سابوب (سازمان بیمه و بازنشستگی ارتش) آمده بود و سن و سالی از ایشان گذشته بود، وقتی از ایشان خواستند که اظهارنظر کند، به من اشاره کرد و گفت: ایشان برای اینکه لایحه را به شما گزارش کند اطلاعات زیادی از من خواسته است، بعضی از اطلاعاتی که ایشان از من خواسته از تاریخ تشکیل سازمان بیمه و بازنشستگی ارتش در سال ۱۳۰۴ تا به امروز هیچ‌کس این اطلاعات را نخواسته است، ایشان اولین‌بار بود که این اطلاعات را از ما خواستند.
با همان اطلاعات و وسایل بسیار محدود نمودار کشیده بودم که اگر این ضریب به‌جای عدد دو، دو و یک‌دهم، دو و دو دهم یا دو و سه دهم شود چه اتفاقی می‌افتد، و اینها را در جلسه رسمی کمیسیون توضیح می‌دادم. خدا را شکر اگرچه کار سنگینی بود؛ ولی الحمدالله تقریباً با رضایت‌مندی بسیار گسترده انجام شد، البته نه اینکه همه راضی باشند چون نمی‌شود همه را راضی کرد، خدا خودش هم نمی‌تواند همه را راضی کند، چه برسد به ما بندگانش. ولی با رضایت‌مندی بسیار بزرگ، قانون حقوق و مزایای ارتش در دوره سوم مجلس در کمیسیون امور دفاعی انجام شد. به‌جرئت می‌توانم بگویم این کار توسط من انجام شد، یعنی خوب و بدش باشد برای من، خیلی زحمت برای آن کشیدم. با این توصیف که آن‌وقت بیست و هفت سال بیشتر سن نداشتم کارهای بسیار دشوار دیگری هم در مجلس انجام دادم.
قانون بسیار دشوار دیگری که دقیقاً یک سال از عمر من را به خودش اختصاص داد، قانون مقررات استخدامی سپاه بود که حدود ۲۲۸ تا ماده داشت، تا مدتی لایحه دولت را نگه داشته بودم، اینکه لایحه چه بود و گزارش کمیسیون ما چه بود، واقعاً یک سال از عمرم را برایش گذاشتم. یک تیم بسیار قوی از سپاه می‌آمد و آقای علی لاریجانی که آن زمان قائم‌مقام رئیس ستاد مشترک سپاه بودند در بعضی از جلسات حاضر می‌شدند، گروهی نیز از نیروی انسانی تشریف می‌آوردند، آقایانی که الان دیگر اسامی بعضی از آنها یادم نیست، آقای عندلیب، آقای تولایی امیری و دیگر آقایان که از ستاد کل نیروهای مسلح تشریف می‌آوردند، معمولاً هفت، هشت یا ده نفر از آقایان سپاه می‌آمدند و من به‌تنهایی مقابل آنها می‌نشستم و سطر به سطر، ماده به ماده، کلمه‌به‌کلمه، قانون مقررات استخدامی سپاه را توضیح می‌دادم.
یادم است که آن زمان آقایان یک گردش کاری خدمت رهبری داده و از ایشان اجازه گرفته بودند که فصل تطبیق لایحه را که با تصویب فرماندهی کل اجرا می‌شد دوباره در کمیسیون به بحث نگذاریم. از دیگر کارهایی که من آن زمان انجام دادم این بود که پیشنهاد دادم، حالا که ما داریم با شما همکاری می‌کنیم، چرا از فرماندهی کل اجازه می‌گیرید همین را در قانون بنویسید. آنها نیز مجدداً گردشکار کردند گفتند که مجلس دارد قانون سپاه را می‌نویسد و نظرش این است دستورالعملی را که ما به تصویب شما رسانده‌ایم و فصل تطبیق شده است (درجات سپاه را با مقررات فصل تطبیق به پرسنل اعطا می‌کردند)، این را هم در قانون بنویسید، ایشان هم موافقت کردند. ما هم این فصل تطبیق را در مواردی با نظر خود آقایان اصلاح کردیم و در قانون آوردیم.
‌یعنی آیت‌الله خامنه‌ای؟
‌بله. انجام این دو کار در مجلس بسیار دشوار بود، هم قانون حقوق و مزایا برای ارتش، هم قانون مقررات استخدامی برای سپاه، خیلی کار پیچیده‌ای بود، ولی با صرف حوصله این کارها را انجام دادم. به همین خاطر دوستان لطف خاصی در حق من داشتند و می‌دانستند که من تا به آخر چیزی نرسم و به عمق و صحت آن پی‌نبرم آن را گزارش نمی‌کنم. این اطمینان برایشان حاصل شد و اصطلاحاً در کمیسیون من را اذیت نمی‌کردند، وقتی گزارش می‌دادم آقایان، وزارتخانه‌ها و دولت بودند و معمولاً اعتماد می‌کردند و مصوبات به‌راحتی در کمیسیون مطرح می‌شد، در صحن مجلس هم به ما اعتماد کرده بودند و قانونی به آن تفصیلی را در مجلس دوره سوم توانستیم به تصویب برسانیم. قانونمندشدن سپاه یک یادگاری بود. قانون و مقررات استخدامی سپاه بعد از جنگ و بعد از دوران دفاع مقدس اجرا شد و کاری بسیار بزرگ بود.
تا از این بحث کمیسیون امور دفاعی بیرون نیامده‌ایم و وارد بقیه مسائل نشده‌ایم نکته‌ای را عرض کنم، زمان حیات رهبر انقلاب و اواخر جنگ که آقای هاشمی هم فی‌الواقع همه‌کاره جنگ بود، قصد این بود که سپاه و ارتش در هم ادغام شوند و به‌عنوان مقدمه برای شروع این کار دولت لایحه تشکیل وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح را مطرح کرد. قبل از آن برای ارتش وزارت دفاع و برای سپاه وزارت سپاه تشکیل شده بود، برای نیروهای مسلح دوتا وزارتخانه داشتیم که آقای شمخانی وزیر سپاه و تیمسار جلالی وزیر دفاع بودند.
این لایحه آمد و از جمله کارهایی که کمیسیون امور دفاعی انجام داد و من هم نقش ممتازی در آن داشتم این قانون بود که به‌موجب آن دو وزارتخانه یکی شدند و وزارتخانه‌ای با نام وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح تشکیل شد. مشابه این اقدام در مورد نیروی انتظامی هم صورت گرفت، یعنی تشکیل نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران نیز محصول همین دیدگاه در حاکمیت و همراهی مجلس شورای اسلامی است. قبل از آن کمیته انقلاب اسلامی، شهربانی جمهوری اسلامی ایران و ژاندارمری جمهوری اسلامی ایران جداگانه مشغول فعالیت بودند، ژاندارمری و شهربانی و کمیته در هم ادغام شدند و نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران تشکیل شد که این کار هم مربوط به همان دوره مجلس است که عرض کردم.
مجلس شورای اسلامی قانون تشکیل وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح را که لایحه‌اش را دولت داده بود، تصویب کرد. وزارتخانه‌های سپاه و ارتش در هم ادغام شد، بعد از آن باید سپاه و ارتش در هم ادغام می‌شدند، در این فاصله با رحلت رهبر انقلاب مواجه شدیم، بعد از رحلت ایشان رهبری اظهار تمایل کرده بودند که مسائل مربوط به نیروهای مسلح را خودشان سروسامان دهند و تمشیت کنند و آقای هاشمی عملاً استعفا داد و کنار گذاشته شد و رهبر خودشان هدایت و مدیریت نیروهای مسلح را برعهده گرفتند و معتقد بود که ارتش و سپاه هرکدام باید سر جای خودشان قرار بگیرند، و قانون ادغام دو وزارتخانه و مقدمۀ ادغام نیروها نیمه‌کاره ماند.
‌در مجلس ادغام ارتش و سپاه و انجام این کار حتی به‌صورت تلویحی مطرح شده بود؟
‌بله. مثلاً وقتی لایحه دولت آمد آقایانی که برای دفاع از لایحه آمده بودند همین‌ها را به ما می‌گفتند، اینکه قرار است ارتش و سپاه را با هم ادغام کنیم و این لایحه مقدمه ادغام نیروهاست، ابتدا وزارتخانه‌ها، و بعد سپاه و ارتش را با هم ادغام می‌کنیم. در اواخر فروردین‌ماه سال ۶۸ اولین جلسات برای بررسی این لایحه با حضور وزرای دو وزارتخانه در کمیسیون امور دفاعی مجلس شروع شد. در این جلسه آقایان با صراحت از ادغام نیروهای مسلح سخن می‌گفتند و حتی تشکیل ستاد کل نیروهای مسلح را که در اواخر جنگ و باتدبیر آقای هاشمی رفسنجانی صورت‌گرفته بود مقدمه مهم این ادغام‌ها عنوان کردند و می‌گفتند یک فرمانده، یک ستاد کل، یک وزارتخانه، یک نیروی هوایی، یک نیروی زمینی و یک نیروی دریایی باید داشته باشد. البته یکی از دلایل مهم این نوع ادغام‌ها صرفه‌جویی در بودجه نیروهای مسلح نیز بود مملکت توان تأمین دو نیروی مسلح گسترده به نام سپاه و ارتش را نداشت و بخش اعظمی از بودجه کشور صرف بخش دفاعی کشور می‌شد و این امر باعث می‌شد توسعه کشور با کندی صورت بگیرد و یا در برخی زمینه‌ها متوقف شود
‌یعنی این اتفاق زمان نخست‌وزیری آقای میرحسین موسوی بود؟
‌بله آن زمان قانون اساسی اصلاح نشده بود و پست نخست‌وزیری وجود داشت و آقای میرحسین موسوی زیر نظر نماینده فرمانده کل قوا (آقای هاشمی رفسنجانی) ستاد کل نیروهای مسلح را اداره می‌کردند.
‌رئیس‌جمهوری هم آقای خامنه‌ای بود؟
‌بله.
‌آن زمان هر لایحه‌ای که از دولت می‌آمد، باید رئیس‌جمهور یا نخست‌وزیر آن را می‌فرستاد؟
‌رئیس‌جمهور. البته آن زمان تولیت و تمشیت امور نیروهای مسلح به دست آقای هاشمی رفسنجانی بود و ایشان هم معتقد بود این ادغام باید انجام شود، لابد حمایت رهبر انقلاب را برای انجام این کار گرفته بودند؛ لذا همه در این مسیر بودند و آن زمان ریاست‌جمهوری هم در کارهای نیروهای مسلح خیلی دخالت نمی‌کردند و آقای هاشمی این کارها را انجام می‌دادند و به‌واسطه صحبت‌هایی که در کمیسیون می‌شد کاملاً برای ما معلوم و مشخص بود که این اتفاق باید بیفتد، البته شروع شد؛ ولی تمام نشد.
‌شما موافق بودید؟
‌بله. البته من با مسائل سیاسی‌اش کاری ندارم، ولی می‌خواهم بگویم برای کشوری مثل ایران با این درآمد و منابع، انصافاً هزینه نیروهای مسلح خیلی بالا بود.
‌الان این را می‌فرمایید. من درمورد آن زمان می‌پرسم.
‌بله. همان موقع را عرض می‌کنم. اطلاعاتی که من از بودجه کل کشور و از بودجه نیروهای مسلح داشتم کمتر کسی داشت، یعنی آن‌قدر ریز شده بودم که دیگر همه چیز مانند موم در دستم بود، از روی کتاب قانون بودجه سنوات قبل را تحلیل کرده بودم، باحوصله قانون ۶۵، ۶۶، ۶۷ و ۶۸ را خوانده بودم. در ایام بودجه از جمله افراد فعال بودم، دائم در مورد حذف و اضافۀ قوانین یا انجام بعضی از کارها پیشنهاد می‌دادم، به حدی مسلط بودم که می‌دانستم برای آموزش‌وپرورش چند درصد بودجه تخصیص‌داده‌شده است، بهداشت درمان و نیروهای مسلح چقدر وزن دارد.
آن زمان ردیفی داشتیم که به آن ردیف پنجاه سی چهل و یک می‌گفتیم، ردیف تقویت بنیه دفاعی بود، خود آن یک عددی بود؛ یعنی غیر از بودجه‌ای که به سپاه، ارتش و وزارت دفاع می‌دادند، یک ردیف تقویت بنیه دفاعی داشتیم که از دوران جنگ بازمانده بود و اکثر کارهایی را که نیروهای مسلح انجام می‌دادند با آن ردیف بود، یعنی تمام ساخت‌وسازهایشان، کارهای تحقیقاتی، یا تولید، پرکردن انبار مهمات و خرید تسلیحات، هم از همین‌جا بود.
‌یادتان است که آن زمان کلاً بودجه دفاعی کشور چند درصد از تولید ناخالص ملی یا چند درصد از کل بودجه بود؟
‌در یک سال پایانی جنگ مجموع اعتبارات سپاه ارتش وزارت دفاع و ردیف تقویت بنیه دفاعی اندکی از بیست و پنج درصد درآمد عمومی دولت بالاتر بود که به‌مرورزمان این نسبت کم شد، البته نیروهای مسلح شامل نیروی انتظامی هم می‌شود، ولی در این محاسبات منظور نیروهای مسلح نظامی مدنظر است، بنابراین بخشی از اعتبارات وزارت کشور و اعتبارات خود نیروی انتظامی، سربازها، کادر بازنشسته‌ها و ارقام متعدد دیگر در این تحلیل منظور نشده‌اند.
‌اگر از کمیسیون دیگر نکته‌ای برای گفتن نمانده است، مقداری به وقایع سیاسی بپردازیم. قبل از اینکه برسیم به فروردین سال ۶۸، آن زمان جو سیاسی مجلس اکثریت با به‌اصطلاح «چپ‌ها» بود، درست است؟
شما آن زمان خودتان را در کدام گروه تعریف می‌کردید؟
‌واقعیتش این است که من به رهبر انقلاب علاقه‌مند بودم و خودم را مقید می دانستم از نظرات ایشان تبعیت کنم و اما برای خودم نیز استقلال رأی قائل بودم، یعنی مانند ماشین امضا نبودم که هرکسی بگوید دستور آمد، ما بگویم: چشم، بالاخره به عقل خودم هم مراجعه می‌کردم.
من ماجرای سیزدهم آبان سال ۵۸ را برای شما مثال زدم که آقایان گفتند من هم پرسیدم که چه کسی چنین حرفی به شما زده است، بعد دیدم که خیلی قانع‌کننده نیست، همراهی نکردم. گرچه آن آقایان هم خیلی انسان‌های شریف و محترمی بودند. این که عرض می‌کنم در دوره ششم بیشتر خودش را نشان داد که آن زمان اصلاح‌طلب‌ها در کشور جزء اپوزیسیون بودند، یعنی به‌نوعی در جبهه مخالف قدرت قرار داشتند، مثلاً آن ماجراهایی که ختم می‌شد به تحصن‌ها و اعتصاب‌ها و نامه نوشتن‌ها و… من در هیچ‌کدام شرکت نکردم. بااین‌وصف که خودم هم جزء اصلاح‌طلب‌ها بودم، اما برای خود استقلال قائل بودم و هرجایی احساس می‌کردم که حرکتی ولو متعلق به اصلاح‌طلب‌ها درست نیست، در آن مشارکت نمی‌کردم. ولی این‌طور هم نبود که مثلاً از ده تا تصمیمی که آنها می‌گرفتند با نه تا مخالفت کنم، بالاخره آنها هم آن‌قدر فهم و شعور داشتند که در بسیاری موارد بهترین تصمیم را می‌گرفتند. موضع‌گیری می‌کردند من هم همراهی می‌کردم، اما از ده تصمیم شاید در نه، هشت یا هفت‌تا با آنها همراهی می‌کردم.
مثلاً در مورد جنگ من به‌شدت با خاتمه جنگ موافق بودم و وقتی فرمایش‌های رهبر انقلاب را در تیرماه سال ۶۷ شنیدم، هضمش برایم خیلی سخت بود که خدایا با این اوضاع هنوز ما داریم بر طبل جنگ می‌کوبیم، خیانت به خدا و به رسول خدا برایم خیلی تلخ و سخت بود که خدا تا کی می‌خواهد این وضعیت ادامه پیدا کند که البته به یک ماه نکشید موضوع حل شد. ولی درهرحال اینکه می‌گویم ته دلم استقلالی برای خودم قائل بودم، به این شکل که اعلام مخالفت نمی‌کردم؛ اما تمایل هم نداشتم جنگ ادامه پیدا کند که الحمدالله این‌طور هم شد، حادثه‌ای که از بعد قطعنامه تا خرداد است منتهی می‌شود به فوت رهبر انقلاب و سیاسی‌ترینش همان اتفاق‌هایی است که بعد از عملیات مرصاد افتاد. منافقین سوار تانک شدند، اطلاعیه دادند و تمام نیروهایشان را بسیج کردند که تهران را به‌صورت نظامی فتح کنند، خدا را شکر بالاخره نیروهای مسلح هم جلوی آنها ایستادگی کردند و همه منافقین را از بین بردند و بازخورد آن عملیات برخوردی بود که با تعدادی هوادار منافقین که در زندان‌ها بودند صورت گرفت،.
‌شما هم خبر داشتید؟
‌من از این اتفاق‌ها خبر نداشتم، واقعیتش این است که نه کسی پیش ما چیزی گفت و نه شکایت و گلایه‌ای کرد، آن زمان هم که اینترنت و فضای مجازی نبود.
‌یعنی کلاً مجلس را در جریان این کار قرار ندادند؟
‌من اصلاً در جریان نبودم، یعنی اصلاً نمی‌دانستم چنین اتفاق‌هایی دارد می‌افتد و کار هم بسیار محدود و در یک فضای بسته داشت انجام می‌شد، اصلاً یادم هم نمی‌آید که در مجلس و از تریبون مجلس کسی نسبت به این مسائل معترض شده باشد، چون بالاخره اگر کسی معترض بود، من متوجه می‌شدم.
یادم است دوره ششم مجلس یکی از نمایندگان مجلس، آقای لقمانیان را به‌خاطر اظهاراتش توسط قوه قضاییه بازداشت کردند، هر روز نمایندگان مجلس پشت تریبون که می‌آمدند، از آن سه دقیقه استفاده می‌کردند و می‌گفتند: وقتی نماینده مجلس نتواند در مورد مسائل سیاسی اظهارنظر کند، دیگر مجلس به چه درد می‌خورد، جمع کنیم و برویم. آن‌قدر گفتند و تکرار کردند، تا اینکه یک روز آقای کروبی – خدا حفظشان کند – ساعت ده بود که گفت من دیگر نمی‌توانم این مجلس را اداره کنم، یا آقای لقمانیان را آزاد می‌کنید یا من نمی‌توانم مجلس را اداره کنم و زنگ تعطیل را زدند و مجلس را تعطیل کردند، همان روز ساعت دوازده و نیم یا یک آقای لقمانیان به مجلس آمد و با ما نهار خورد، یعنی با تعطیلی مجلس دو ساعت طول نکشید که آقای لقمانیان را آزاد کردند.
خدا حفظشان کند آقای طلایی نیک از نمایندگان بسیار محبوب و محترم دوره ششم، گرچه جزء اصول‌گراها بود و جزء اصلاح‌طلب‌ها نبود؛ ولی انسان بسیار شایسته‌، پاک و سالمی بود و من دوستش داشتم، البته دیگر از دوره ششم به بعد من ایشان را ندیدم و قاعدتاً از همان خاطرات دوره ششم استفاده می‌کنم. ایشان خیلی کمک کرد و کارهایی انجام دادند که آقای لقمانیان را ظهر به مجلس آوردند و از روز بعد شروع به کار کرد.
چنین گزارش و خبری در دوره سوم مجلس اصلاً و ابداً نبود، بالاخره اگر بود خبردار می‌شدیم که در جلسات خصوصی و عمومی موضوع و مطلب چیست. آن زمان فضا هم خیلی سنگین بود؛ چون همه از عملیات مرصاد برگشته بودیم و متوجه شده بودیم که آن سازمان قصد داشت مسلحانه وارد پایتخت شود و آنجا را بگیرد. احیانا اگر هم کسی مطلع شده بود می‌گفت: کسی که این کار را می‌کند باید پای لرزش هم بنشیند، نباید این کار را می‌کردند، حالا باید این‌طوری تلافی کرد. منتها گفته نمی‌شد که مثلاً کسی که فقط روزنامه آن سازمان را می فروخته و اصلاً به افراد موثر این سازمان هم ارتباطی ندارد و اشتباهی کرده است، و فقط سمپاتی و هواداری آنان را کرده است بدون محاکمه اعدام می شود. این مسائل مطرح نبود و چنین فضایی بود که منافقین حقشان است حالا که با تانک می‌آیند که ما را بکشند ما هم باید آنها را بکشیم. البته در این بحثی نیست و اصلاً روی کره زمین شما نظامی پیدا نمی‌کنید که معتقد باشد اگر کسی در مقابل نظام اسلحه دستش گرفته است و ب‌جنگد، با او مماشات کنند، هیچ نظامی به مخالفین مسلح خودش رحم نمی‌کند.
‌به مخالفین در زندان چطور؟
‌عرض کردم آنها که اسلحه به دست گرفته باشند و برای کشتن به خیابان آمده باشند، کسی از آنها حمایت نمی‌کند، می‌گویند: کسی که اسلحه گرفت تو را بکشد تو هم او را بکش، اما بحث کسی که اسلحه دستش نیست جداست، آن دیگر جرم سیاسی است، این فرد می‌گوید: آقا من اسلحه دستم نگرفتم؛ اما به تو فحش می‌دهم، می‌گویم مرگ بر تو و حکم شعار مرگ بر تو اعدام نیست، بله هروقت نارنجک و اسلحه دستم گرفتم، آن زمان که می‌خواهم تو را بکشم، اسلحه گرفتم تو هم برخورد خشن بکن.
بله اسلحه به دست گرفتی، می‌شوی محارب و آن حکمش جداست، ولی کسی که اسلحه و نارنجک به دست نگرفته است، قصد انتحار و کشتن کسی را ندارد، کسی که حرف می‌زند را نمی‌کشند.
حال اینکه از میان آن عده‌ای که آن زمان کشته شدند چند نفر حرف زده بودند و چند نفر هم سابقه درگیری مسلحانه داشتند. ولی قضاوت عمومی الان این است کسانی که اسلحه به دست نگرفته بودند هم اعدام شده اند، این عدالت نبوده است و نباید این‌طوری می‌شد. در همه جای دنیا هم همین‌طور است، کسی که اسلحه به دست نگرفته ولو شعار مرگ داده باشد حکمش اعدام نیست، نهایتا حکم آن مدتی زندان است.
‌تا آخر دوره مجلس هم شما خبردار نشدید؟
ا‌صلاً. موضوع بزرگتر از این هم مربوط به آیت‌الله منتظری بود که مطرح نشد. ایشان هم به خاطر موضع‌گیری‌هایش از جمله در مقابل همین اعدام‌ها به یک چهره اپوزیسیون تبدیل شد، چهره‌ای مخالف، و ختم شد به اینکه از قائم‌مقامی عزل شد. منتها فضای مجلس از این موضوع دور بود، یعنی اصلاً به بازی گرفته نمی‌شد، اصلاً مطرح نمی‌شد یا لااقل من چیزی در مجلس نمی‌شنیدم، شاید عده‌ای در جلساتی دیگر این موضوع را تحلیل می‌کردند، ولی من از وجود چنین جلساتی چیزی یادم نیست. لابد جلسات و حرکت‌هایی در مجلس بود؛ چون اواخر دوره سوم مجلس یادم است تعداد قابل توجهی از نمایندگان مجلس در حمایت از آقای منتظری اطلاعیه و بیانیه دادند، مطالبی نوشتند و آن‌ را امضا کردند، و همین امضاها هم موجب رد صلاحیتشان شد ، مثل امضاکنندگان اعتصاب و تحصن پایان دوره ششم، و نامه‌ای نوشتند و امضا و تحصن کردند، گفتند اینها هم جزء متحصنین‌اند و باید رد صلاحیت شوند.
اواخر دوره سوم هم این نامه را که در حمایت آقای منتظری نوشته شده بود، ملاک برای رد صلاحیت قرار دادند، حتی یکی از آن آقایان که امضا کرده بود، اسمش سیدعبدالله حسینی، نماینده محترم بندر لنگه بود، در ایام انتخابات تبریز، عده‌ای سیدعبدالله حسینی را با من اشتباه گرفته بودند و بعضی از بچه‌های سپاه و بسیج دوره چهارم به من رأی ندادند و گفتند که تو هوادار آقای منتظری بودی و در دفاع از او نامه نوشته‌ای. گفتم حالا اینکه آقای منتظری کاری خوب یا بد انجام داده است آن بماند و من وارد آن موضوع نمی‌شوم، اما از چه منبعی می‌گویید که من از ایشان حمایت کردم، گفتند ازنامه‌هایتان، نام شما اینجاست، و آن نام را نشان دادند، گفتم این آقای سیدعبدالله حسینی که من نیستم؛ بلکه یکی دیگرست. خلاصه آن زمان هم در تبریز یکی از دلایل افت رأی‌های من در دوره چهارم همین بود که گفتند تو از آقای منتظری دفاع کرده‌ای، نامه‌ای هم نوشته‌ای و آن‌را امضا کرده‌ای.
واقعیتش هم این است که آن زمان من عضو این جمع نشده بودم، نه مطلع شده بودم و نه صحبتی کرده بودم، البته باید به‌عنوان یک نماینده مردم باید بررسی می کردم و کشف حقیقت می کردم که در این امر کوتاهی کرده ام بگذریم از اینکه فضای عمومی کشور و مردم با الان خیلی فرق می‌کرد. مگر می‌شد در آن فضا به این اندیشید که بگوییم؛ مثلاً رهبر انقلاب اشتباه تصمیم گرفته و آقای منتظری را عزل کرده است یا من از موضوع عزل ایشان منتقدم و نباید ایشان عزل می‌شد. مثل الان نبود که اینترنت، تلگرام، اینستاگرام یا واتساپ باشد و همه چیز در کمتر از بیست و چهار ساعت منتشر شود. روزنامه بود؛ ولی خیلی محدود و گذرا مطلب را می‌نوشتند، اصلاً وارد این مباحث نمی‌شدند. نه موبایل، نه اینترنت و نه فضای مجازی هیچ چیزی نبود. استفاده از موبایل تازه سال‌های ۷۴ به بعد شروع شد و اینترنت هم خیلی بعدتر از آن آمد. به این خاطر آن زمان من از عمق حادثه مطلع نشدم.
‌به‌عنوان نماینده مجلس در فاصله تابستان ۶۷ تا اسفند ۶۷ هیچ ملاقاتی با آقای منتظری نداشتید؟
‌یادم نمی‌آید.
‌آن زمان رسم بود به دیدار قائم‌مقام رهبری می‌رفتند، قضیه تصمیم امام و عزل ایشان در مجلس اصلاً مطرح نشد؟
‌من یادم نیست.
‌خبر را مثل بقیه شهروندهای عادی از رادیو تلویزیون شنیدید یا از جایی دیگر؟
‌یادم است عید سال ۶۸، آن زمان مرحوم آقای پرهیزکار استاندار آذربایجان‌شرقی بودند. من و دو، سه نفر از نمایندگان تبریز، آقای سبحان اللهی و آقای چیت چیان (اینکه کسان دیگری هم بودند یا نه، خیلی خوب یادم نیست) ‏دراتاق کار آقای پرهیزکار بودیم و توسط ایشان مطلع شدم که موضوع چیست و دستور داده‌اند عکس‌های ایشان را پایین بیاورند و دیگر ایشان قائم‌مقام نیستند.
من این مطالب را از زبان آقای پرهیزکار استاندار وقت شنیدم و مطلع شدم که چنین اتفاقی در کشور افتاده است، از مجلس چیزی یادم نیست.
‌موضع خاصی نداشتید؟ یعنی چون امام این تصمیم را گرفته بود، باز تعبدی قبول کردید؟
‌بله. در آن موقعیت فرض بر این بود که هرچه ایشان تصمیم می‌گیرند درست و غیر از آن غلط است و همه سعی می‌کردند که این فرض را تقویت، اثبات، تأیید و تأکید کنند و وقتی پرسیده می‌شد که چرا آقای منتظری کنار گذاشته شد، در جواب مثلاً می‌گفتند که احتمالاً مسأله یا مشکلی وجود دارد، یا شاید ایشان با بعضی از مخالفین در تماس هستند و بعضی از مخالفین در آقای منتظری و بیت ایشان نفوذ و ایشان را منحرف کردند، ایشان اظهاراتی کرده است. نوع مطالبی که برای توجیه افکارعمومی گفته می‌شد این‌طور بود که آقای منتظری مثلاً از بعضی از گروهک‌ها و منحرفین فریب خوردند و امام هم تصمیم به عزل ایشان گرفتند. آن زمان هم فضا مثل سال ۹۹، ۹۸ نبود، تازه از جنگ خلاصی پیدا کرده بودیم و رهبر انقلاب هنوز زنده بود، طرز تفکرها با الان خیلی فرق می‌کرد.
‌شما به‌عنوان نماینده مجلس، بعد از آن قضیه و در فاصله فوت امام نطق یا سخنرانی داشتید که در این مورد اظهارنظری کنید؟
‌عرض کردم اساساً بررسی و تحقیق انفرادی خاصی نکرده بودم و من در مخالفت با این اقدام اظهارنظری نداشتم.
‌آن زمان به هر حال همه از نماینده مجلس گرفته تا نخست وزیر نظر می‌دادند، بالاخره جایی سخنرانی که می‌کردند گریزی هم به این قضیه و نیشی هم به مرحوم آقای منتظری می‌زدند، شما این کار را کردید؟
‌خیر. اینکه می‌گویید همه گریزی به این موضوع می‌زدند، عرض کردم آن زمان فضا خیلی بسته‌ بود، اوایل دوره سوم مجلس آقای میر حسین موسوی استعفا دادند، فکر می‌کنم شهریور سال ۶۷ بود. رهبر انقلاب هم خیلی تند با ایشان برخورد کردند و گفتند که بیخود استعفا دادی و آن‌را پس‌بگیر و مطلبی هم اگر هست حضوری گوشزد خواهم کرد. ولی آن زمان استعفانامه آقای میرحسین موسوی را آقایان آوردند در فراکسیون نماینده‌ها و در جمع نماینده‌ها خواندند و دلیل استعفای ایشان را گفتند.
گفتند: مثلاً ریاست‌جمهوری با من هماهنگ نیست و وقتی جایی اتفاقی رخ‌ می‌دهد یا کاری انجام می‌شود من بعدا مطلع می‌شوم، چرا من باید از دیگری بشنوم که در کشور چنین اتفاقی افتاده است، بحث بر سر این مسائل این بود.
خیلی هنر می‌کردند اینکه استعفانامه آقای میرحسین موسوی را بی‌سروصدا می‌آوردند و دلیلش را در جلسه توضیح می‌دادند. بلاخره ایشان هم نخست‌وزیر بود و نمی‌خواست که همه چیز را در استعفانامه بنویسد، بعضی از مسائل خیلی رسمی و بعضی به هر حال خیلی پیچیده نبود و لو رفته بود.
اینکه کسی تحلیل کند که آقا ماجرای زندان و کشتار چه بود؟ آقای منتظری چرا چنین گفت؟ و… اصلاً چنین چیزی نبود. انفجار اطلاعاتی که الان هست آن زمان اصلاً نبود و عرض کردم؛ چون فضای عمومی هم فضای دفاع از رهبر انقلاب بود می گفتند آفرین به امام که مثلاً چشم نفاق را درآورد. هرکس بخواهد این‌گونه رفتار کند عزل می‌شود ولو قائم‌مقام باشد.
فضا این‌طوری بود و کسی جرأت نمی‌کرد که بپرسد آقای منتظری چه گفته است، ما اصلاً نمی‌دانستیم که چند نفر اعدام شدند، اصلاً اعدام شدند یا نه، نمی‌دانستیم آقای منتظری چه گفته است. هیچ اطلاعاتی نداشتیم، البته حتماً تعدادی در مجلس مطلع بودند، آنهایی که بالاخره به جاهای مختلف وصل بودند و اطلاعات را به دست می‌آوردند اگرچه به سختی، ولی آنها هم تعدادشان بسیار کم بود و در جلسه به صورت علنی این اطلاعات را نمی‌گفتند، پیش دوستانشان می‌گفتند و دوستانشان هم تعدادشان محدود بود. از عزل آقای منتظری تا فوت رهبر انقلاب هم فاصلۀ زیادی نبود.
‌دو ماه شد.
‌بله و این فاصلۀ کم هم اجازه نداد که این عزل تحلیل شود. اگر رهبر انقلاب چهار پنج سالی پس از این عزل زنده بودند و رهبری می‌کردند حتماً این انتقادها شنیده می‌شد. کما اینکه در مورد جنگ این اتفاق افتاد و ایشان که قاطعانه ادامه جنگ را خواستار بود و بعد به این نتیجه رسید که اشتباه می‌کند و از تصمیم خود برگشت و اتمام جنگ را قبول کرد. شاید آن زمان هم افکار عمومی همراهی می‌کردند و یک یا دو سال بعد ایشان متوجه می‌شدند اطلاعاتی که به ایشان رسیده است، اطلاعات درستی نیست؛ بلکه اطلاعات هدایت شده و جهت‌دار است و شاید اصلاً از تصمیمشان برمی‌گشتند، ولی دیگر اجل مجال نداد و چون از دنیا رفتند دیگر بازنگری این تصمیم که آیا درست یا نادرست بود، بلا اثرشد و بعدش هم وقتی رهبری فعلی به رهبری انتخاب شدند بحث جانشینی ایت الله خمینی موضوعیت خود را از دست داد، و هر چه بود تمام شد.
الان می‌بینید که فرمایش‌های رهبری را نقد می‌کنند و مثلاً می‌گویند ایشان فلان وقت در حمایت از آقای احمدی‌نژاد چنین حرفی زد، یا در همین فضای مجازی فیلم را هم می‌گذارند که این جملات را ایشان گفت وکسی هم‌ که نشنیده باشد آنها را می‌شنود، و در تاریخ ثبت و بعضا هم تحلیل می‌شود. ولی آن زمان از فوت رهبر انقلاب تا عزل آقای منتظری دو سه ماه بیشتر فاصله نبود و این مسأله باعث شد که تصمیم ایشان هم به نوعی بایگانی شود و دیگر کسی به آن رسیدگی نکند.
‌قبل از اینکه مثلاً مردم از بیماری امام آگاه شوند، آیا این موضوع به اطلاع مجلس رسیده بود یا خیر؟
‌من اولین‌بار از یکی از نمایندگان مجلس در شهریور سال ۶۷ این موضوع را شنیدم. ایشان گفت من از دکتر امام مطلعم که ایشان مشکل دارند و احتمالاً عمر طولانی نخواهند داشت، یعنی حدوداً هشت یا نه ماه قبل از فوت ایشان این مطلب گفته می‌شد که ایشان کسالتی دارند و نباید رسانه‌ای شود و سیاست درستی هم بود بالاخره نباید اینجور اخبار را منتشر کرد. تا اینکه به خرداد سال ۶۸ می‌رسیم.
‌شما هم مثل بقیه از فوت امام مطلع شدید؟
‌خانۀ من نزدیک مجلس بود و به فاصله یک کوچه از مجلس دور بودم. آن زمان در راهروهای مجلس دائم اخبار می‌پیچید. این اتفاق که افتاد من همان شب مطلع شدم، حالا صبح منتظر بودیم که خبر را چگونه می‌خواهند اعلام کنند که آقای حیاتی با آن لحن حزن‌آلود اخبار را منعکس کرد. من چند ساعت قبل از آن از موضوع به دلیل نزدیکی خانه به مجلس مطلع شدم بود و الا اگر خانۀ من دور از مجلس بود مطلع نمی‌شدم؛ چون اینترنت و فضای مجازی نبود.
مثل بقیه در مراسم شرکت کردم. بعد از فوت ایشان اتفاقی که در محل مجلس رخ‌داد این بود که مجلس خبرگان تشکیل شد. مجلس خبرگان رهبری در محل مجلس شورای اسلامی تشکیل می‌شد و آن زمان بهارستان هنوز ساخته نشده بود و همه در همان مجلس سنای سابق جمع می‌شدیم که آن زمان البته مجلس مؤسسان هم بود.
‌مجلس سنا بود.
‌ محل مجلس سنا بود وقتی فقط مجلس سنا تشکیل می‌شد دیوارها بالا بود و وقتی مجلس موسسان تشکیل می‌شد دیوارها می‌آمد پایین درهرحال نمایندگان مجلس خبرگان هم آنجا بودند، مرحوم آیت‌الله ملکوتی هم عضو خبرگان رهبری بود و آن روز که رهبر انقلاب فوت کردند آقایان از خبرگان آمدند و باید بلافاصله رهبر را انتخاب می‌کردند، من هم آن روز در راهرو قدم می‌زدم، آقایان داخل که می‌رفتند ما قدری صبر می‌کردیم و هنگامی‌که از مجلس خبرگان بیرون می‌آمدند اخبار را می‌پرسیدیم. خاطره‌ای که از آن روز مجلس خبرگان دارم، این است که بعد از ظهر در فاصله‌ای که آقای ملکوتی از مجلس بیرون آمده بود، از ایشان پرسیدیم که حاج‌آقا چه خبر است؟ گفت: بحث بر سر این است که شورای رهبری پنج نفر باشد یا سه نفر، بعضی‌ها بر پنج نفر و بعضی روی سه نفر اصرار دارند. برگشتند داخل و بعد از مدتی بیرون آمدند و گفتند: بحث شورا جمع شد و یک نفر به‌عنوان رهبر انتخاب شد، آن هم آیت‌الله خامنه‌ای شدند و تمام شد. یعنی نتیجه این اتفاق و فرایند معلوم بود که از پنج نفر و سه نفر عدول کنند به یک نفر برسند و آن یک نفر هم آیت‌الله خامنه‌ای باشد و این انتخاب زمان بسیار کوتاهی را در خبرگان به خودش اختصاص داده بود و این‌طور نبود که مثلاً پنج، شش ساعت درموردش بحث کنند، پنج، شش ساعت هم اگر بحث بود، شاید غیر از نیم ساعت یا یک ساعت آخرش تمام مدت در مورد پنج نفر یا سه نفر صحبت می‌کردند. دست آخر آقای هاشمی و آقای سید احمد آن مطالب را گفته بودند و بعد مجلس خبرگان هم که روی پنج نفر یا سه نفر نتوانسته بود به اجماع برسد یک نفر را به‌عنوان رهبر انتخاب کرده بود و گفته بود این اتفاق می‌تواند رافع اختلاف باشد.
همه می‌دانیم که نقش مرحوم آقای هاشمی در این انتخاب بسیار ممتاز بود، اگر رهبری از طیف مجمع روحانیون انتخاب می‌شد احتمالاً آقایان جناح راست همراهی نمی‌کردند و مشکل بزرگی درست می‌شد؛ اما انتخاب رهبری از چهره‌های جناح راست در صورتی که حمایت آقای هاشمی را جلب می‌کردند مانعی پیش نمی‌آورد و البته شاید آقای هاشمی هم فکر می‌کرد همراه کردن آقای خامنه‌ای خیلی راحت‌تر از همراه کردن شورای رهبری با برنامه‌های توسعه‌ای کشور است.
‌شما وقتی‌که شنیدید آقای خامنه‌ای به رهبری انتخاب شدند آن لحظه تعجب کردید؟ یعنی انتظارش را داشتید که ایشان رهبر شوند؟
‌یادم است یک روز با آقای منتجب‌نیا منتظر بودیم تا کمیسیون امور دفاعی تشکیل شود و از هر دری سخن می‌گفتیم تا این بحث مطرح شد و من از آقای منتجب‌نیا پرسیدم به نظر شما بعد از امام چه کسی می‌تواند رهبر شود؟ آن زمان حالا نمی‌دانم در کمیسیون چند نفر بودیم، ما در آن جمع سه، چهار نفر به هیچ نتیجه‌ای نرسیدیم؛ یعنی احساس کردیم که هیچ‌کس برای جانشینی امام واجد همه شرایط نیست؛ ولی هیچ‌کس هم چنین انتظاری نداشت که نفر بعدی کاملا مانند امام باشد، همان قاطعیت، شخصیت و قدرت را داشته باشد و هم کسی در فقاهت و سیاست ایشان حرف نداشته باشد. چنین کسی را نداشتیم و بدیهی بود هرکس دیگری جای ایشان بشیند، وقتی با ایشان مقایسه شود قطعا فاصله خواهد داشت.
منتها چون شما به این نکته‌ اشاره کردید، عرض کنم زمانی که آیت‌الله خامنه‌ای رئیس‌جمهور بودند شاید دو یا سه ماه قبل از فوت رهبر انقلاب به مناسبتی ما نمایندگان تبریز در دوره سوم مجلس خدمت ایشان رسیدیم، تصورم این است همۀ شش نفرمان رفته بودیم، موضوعش الان یادم نیست که بحث استاندار بود یا وزرا یا توسعه و سرمایه گذاری در استان. یادم است که آن زمان آیت‌الله خامنه‌ای پیپ می‌کشیدند. من یک نکته را یادآوری کنم، در آن فاصله یک ساله اتفاق دیگری هم افتاد که بسیار مهم بود و آن اصلاح قانون اساسی بود و این اصلاح در زمان حیات رهبر انقلاب شروع شده بود.
‌شورای بازنگری.
‌بله. عده‌ای جمع شدند و گفتند که مثلاً کدام قسمت‌های قانون اساسی باید اصلاح شود که آن هم برای خودش داستانی دارد. قانون اساسی قبل از اصلاح به این شکل بود که رئیس‌جمهور هماهنگ‌کنندۀ سه قوه، نخست وزیر رئیس قوه مجریه و رهبر هم که اختیارات خاص از جمله فرماندهی کل قوا را داشت. در فرایند اصلاح قانون اساسی رئیس‌جمهور یک پله پایین آمد و رئیس قوه مجریه شد، رهبری هم علاوه بر اختیارهای قانونی هماهنگ‌کننده سه قوه شد، یعنی عملاً اتفاق سنگینی که در نمودار قانون اساسی افتاد این بود که رئیس‌جمهور عملاً نخست وزیر شد و رهبر هم وظایف رئیس‌جمهوری را برعهده گرفتند. ظاهراً آقای هاشمی را که برای ریاست‌جمهوری در نظر داشتند، این تغییرات را لازم داشت و شاید از مشکلات اداره کشور با وجود پست نخست وزیری مطلع بودند و به هرحال صلاح اداره کشور را در حذف پست نخست وزیری می‌دیدند.
البته این برداشت من است و شاید الان از من بپرسید که این حرف را از روی کدام سند می‌گویید؟ من سندش را نمی‌توانم برایتان پیدا کنم؛ ولی از مجموعه رفتارها، صحبت‌ها و شنیده‌ها به ذهنم می‌رسید که آقای هاشمی علاقه‌مند بودند اختیار قوه مجریه را داشته باشند و نخست‌وزیر نداشته باشند و این اتفاق هم افتاد، قانون اساسی اصلاح شد. آن زمان که ما رفتیم خدمت آیت‌الله خامنه‌ای، ایشان رئیس‌جمهور بودند و رئیس‌ قوه مجریه نبود و یکی از مشکلات این بود که ایشان با آقای میرحسین موسوی مشکل داشتند، یعنی همه آنچه رییس جمهور به نخست وزیر می‌گفتند و ایشان عمل نمی‌کردند و بخشی را که خود صلاح می دید عمل می‌کرد لابد عکسش هم همین‌طور بود و این برخورد بین نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور باعث ‌شد که آقای خامنه‌ای دیگر نخواستند برای بار دوم رئیس‌جمهور شوند و گفتند من ثبت‌نام نمی‌کنم، با دستور رهبر انقلاب و به زور آمدند و ثبت‌نام کردند و با کراهت هم آقای میرحسین موسوی را به مجلس معرفی کردند.
به هر حال در آن جلسه صحبت‌هایمان را گفتیم، آیت‌الله خامنه‌ای هم فرمایش‌هایی بیان کردند و من در چهره ایشان نسبت به موضوعات بی‌میلی را دیدم، احساس کردم که دیگر خیلی برای امور دنیوی و اتفاق‌هایی که می‌افتد ارزشی قائل نیستند.
‌بی‌اعتنا هستند؟
‌بله. به امور اجرایی کشور بی‌اعتنا هستند. ما زمان آقای خاتمی و آقای هاشمی که رئیس‌جمهور بودند چندبار خدمت هردو بزرگوار رفته بودیم، بسیار محکم حرف‌ها را گوش می‌کردند و در تمام مسائل نظر خود را بیان می‌کردند، ولی آقای خامنه‌ای خیلی جدی به مطالب توجه نمی‌کردند، انگار می‌گفتند که این خواسته‌های شما اختیارش دست من نیست. وقتی شنیدم ایشان رهبر شدند، با خود گفتم رهبر شدن ایشان به خاطر آن حالت بی میلی شان نسبت به امور اجرایی کشور بود و اینکه مدتی ایشان احساس می‌کرد که کنار گذاشته شده است و به او توجه نمی‌شود و مقداری از دنیا و مافیها فاصله گرفتند و حالا چون از دنیا فاصله گرفتند رهبر شدند و این لباس بر تن ایشان پوشانیده شد.
اینکه پرسیدید تعجب نکردید، من چون آن حالت را در ایشان دیده بودم احساسم این بود که به خاطر همان حالت‌های درونی شان انتخاب شدند. منتها همه ما می‌دانستیم که اگر رنگ سیاسی ایشان را بسنجیم ایشان به سمت راست میل دارند و رهبر انقلاب به سمت چپ تمایل داشتند و می‌دانستیم که با رحلت رهبر قبلی و با رهبر شدن ایشان اوضاع دست چپی‌ها و اصلاح‌طلب‌ها سخت خواهد شد، یعنی دیگر حرفشان مثل قبل کارآمد نخواهد بود و این بار آن یکی گروه کنار دست رهبری قرار خواهند گرفت، همان‌طور که قبلاً اصطلاحاً چپی‌ها کنار دست رهبر انقلاب بودند و مطالبشان را زودتر به اطلاع ایشان می‌رساندند، حالا ورق برمی‌گشت و راستی‌ها یا اصول‌گراهای امروزی کنار دست رهبر هستند و مطالبشان را زودتر به اطلاع می‌رسانند و تِلکَ الایَّامُ نُداوِلُها بَینَ النَّاس.
‌یعنی می‌شود این عبارت را به کار برد که چندان خوشحال نشدید؟
‌آن زمان خوشحالی اساساً معنایی نداشت. چون تازه یک روز از فوت ایت الله خمینی می‌گذشت، همه به فکر این بودند که چه شد و چه اتفاقی می‌افتد و بعد از این که ایشان نیست، کشور چگونه اداره خواهد شد و از اینکه رهبر از جناح چپ انتخاب نشده بود احساس می‌کردیم که روزگار سختی را پیش‌رو خواهیم داشت. اما در مورد شخص رهبر به خاطر بی‌توجهی به دنیا و سلامت نفس ایشان، من فکر می‌کردم اگر قرار بود از بین آقایان دست راستی یک نفر انتخاب شود غیر از ایشان هیچ‌کس دیگری شاید این موقعیت را نمی‌توانست داشته باشد و ایشان می‌توانست تنها کسی باشد از جناح راست که از عهدۀ این سمت برمی‌آمدند.
البته روزهای اول هم آقای منتجب‌نیا در جلسه کمیسیون گفتند که مقام رهبری خودشان فرمودند: من قبل از آنکه رهبر شوم گرایش سیاسی داشتم؛ اما وقتی که رهبرم، رهبر همه هستم و همۀ شما برای من یکسان هستید و هیچ تمایزی چپ و راست برایم ندارد، هر کدامتان حرف خوبی زدید آن را قبول خواهم کرد. اینها را آقای منتجب‌نیا به ما منتقل کردند.
می‌خواهم بحث را با این جمله تمام کنم اگر رهبری از جناح چپ انتخاب می‌شد، جناح راست تبعیت نمی‌کرد، کما اینکه در مقابل ایت الله خمینی موضع بسیار تند و سختی هم داشتند؛ ولی حریف ایشان نمی‌شدند ، اما جناح چپ چنین روحیّه‌ای نداشت. بنابراین اگر می‌خواستند در کشور دعوا نشود باید از جناح راست کسی رهبر می‌شد و بهترین آنها آیت‌الله خامنه‌ای بود.
‌یا می‌شود گفت که اگر آقای هاشمی رهبر می‌شد خوشحال‌تر می‌شدید؟
‌نظرم را گفتم. جناح راست از آقای هاشمی تبعیت نمی‌کرد و این را آقای هاشمی هم می‌دانست؛ بنابراین آقای خامنه‌ای را معرفی کرد که به ایشان خیلی نزدیک بود و از جناح راست هم بود.
جدای از این مطلب مواضع اقتصادی سیاسی آقای هاشمی، مواضع بسیار خوبی برای کشورداری بود. یک نکته منفی آقای هاشمی داشت و آن هم این بود که وقتی به یک جمع‌بندی می‌رسیدند روی آن جمع‌بندی متعصب می‌شدند و به هر حال در پذیرش نظرات مخالف نمره بیست نمی‌گرفت. آقای هاشمی هم فوت کرده است من هم احتمالاً چند روز یا چند ماه دیگر فوت می‌کنم، اینها را خوب است که بگویم.
یکی از آقایان وزرا در کمیسیون دفاع دوره سوم این خاطره را نقل کرد و بعد از سی و چند سال همچنان در ذهنم مانده است. ایشان گفت: ما خدمت آقای هاشمی رفتیم تا در مورد اطرافیانشان یکی دو مطلب به ایشان بگوییم، مثلاً فلان کس جزء منسوبین شماست و فلان کار را کرده است و به نظر ما این کار خوب نیست، یا در یکی از وزارتخانه‌ها اعمال نفوذ کرده اند، مثلاً قرار بود چیزی از جایی خریده شود، گفته بودند نه از آنجا نخرید، از اینجا بخرید، در این حد و گفتیم شاید امر مشتبه شود و بعضی‌ها فکر کنند که نکند با آنجا تبانی کرده‌اند. می‌گفت این موضوع و یکی دو مورد از این دست کارها بود که رفتیم خیلی مستند به ایشان گفتیم و انتظار داشتیم ایشان بگوید اگر این‌طور است من همین‌الان دستور می‌دهم که نباید این‌گونه عمل شود. انتظار داشتیم که ایشان محکم برخورد کند و بگوید ولو فلان نسبت را هم با من دارد ولی برخورد می‌کنیم، ولی ایشان خیلی ساده گفت که به نظر من کار ایشان درست است.
و آن آقای وزیر خودش جزء اصلاح‌طلب‌ها بود، کسی را که عرض می‌کنم حتی در ستاد آقای روحانی هم جملات خیلی سنگینی در تأیید آقای روحانی گفت. از جمله مطالبی که گفت (آدرس به شما می‌دهم) این است که بهتر است نظامی‌ها بروند در پادگان نظامی‌گریشان را انجام بدهند و امور کشور را دست سیاستمدارها بسپارند. می خواهم بگویم که چنین آدمی بود، البته این‌طور نبود که مثلاً از آقای هاشمی بدش بیاید، خودش از سربازان آقای هاشمی بود و خیلی آقای هاشمی را دوست داشت، خودش تعریف می‌کرد و این برایم جالب بود.
احساس من این بود که آن قانون‌مداری که در آقای خاتمی بود، در آقای هاشمی نبود. آقای خاتمی انصافاً قانون برایش خیلی محترم بود. حالا به وقتش یکی دو تا خاطره دارم که تعریف خواهم کرد. ولی اگر آقای هاشمی تشخیص می‌داد که کاری خوب است آن را انجام می‌داد، احیانا اگر قانون مقابلش بود فکری می‌کرد که قانون را از سر راهش بردارد، نه اینکه بگوید؛ چون قانون چنین چیزی را می‌گوید من عقب‌نشینی کنم، می‌گفت: این کار باید انجام شود، قانون مخالف است خُب درستش می‌کنیم. روحیاتش این‌گونه بود. البته ایشان هم صرفا به خاطر نجات کشور، توسعه و آبادانی کشور چنین رفتار می‌کرد.
از جمله مطالبی که آقای هاشمی بعد از رهبر انقلاب و بعد از آن قضایا گفت و مقداری مخالفین را سرجایشان نشاند این بود که دائم نگویید اصل ۱۵، اصل ۱۹، اصل ۵۰ و چند قانون اساسی، آقا قانون اساسی یک مجموعه است و فقط یک اصل ندارد، ما اصل دیگری داریم که باید این کشور را نجات بدهیم و آن را حفظ کنیم، گاهی این اصل با اصل دیگر در تعارض است و من باید یکی را انتخاب کنم.
ایشان هم قصدش نجات کشور بود و تصورش این بود که با آن راه، کشور نجات پیدا می‌کند و به توسعه می‌رسد، نه اینکه خدایی نکرده نعوذبالله ایشان مثلاً قصدش چیز دیگری باشد، نه ایشان راه توسعه و راه نجات کشور را در آن می‌دانست. درهرحال من به خاطر خصوصیات فردی و اخلاقی آقای خامنه‌ای که در آن مدت یک سال که نماینده دوره سوم مجلس بودم، ایشان رئیس‌جمهور بود و چند بار به مجلس آمده بودند و ما چند بار به دفتر ایشان رفته بودیم، از برخورد ایشان احساسم این بود که ایشان درون بسیار پاکی دارند و آدمی است که به دل می‌نشیند. مواضع سیاسیمان یکی نبود و از این حیث به قول شما نباید خیلی بشکن می‌زدیم و خوشحالی می‌کردیم، ولی شخصیت فردی ایشان قابل قبول بود.
‌آقای مهندس رسیدیم به فعالیت‌هایی که در مجلس سوم حضرت‌عالی در کمیسیون دفاع داشتید. گزارشی از تدوین قانون سپاه و لایحه ادغام وزارت سپاه و وزارت دفاع و همین‌طور قانون نیروی انتظامی را توضیح دادید. با توجه به اینکه مجلس سوم و آن دوره‌ای که شما در مجلس تشریف داشتید و فاصله بین سال ۶۷ تا ۷۱ اتفاقاتی در عرصه سیاسی جامعه ما افتاد که مبنای بسیاری از اتفاقات بعدی شد و حتی دامنۀ آن تا امروز هم کشیده شده است و این چهار سال دوره خاصی بود. اگر موافق باشید فارغ از مسائل قانون‌گذاری، مقداری به نقش سیاسی مجلس سوم و چهره‌های برجستۀ مجلس و هم کسانی که از مجلس خارج شدند، بپردازیم. لطفاً دربارۀ مسائل سیاسی دولت مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی توضیحاتی بفرمایید.
من برای اینکه سؤال شما را دقیق‌تر و کامل‌تر پاسخ بدهم، کمی به عقب برمی‌گردم و به قبل از فوت رهبر انقلاب اشاره می‌کنم. ایشان دیدگاهی داشتند که من در جامعه کمتر می‌بینم به آن پرداخته شود. فارغ از بقیه مسائلی که گفته می‌شود؛ چون این دیدگاه ایشان به بحث مردم‌سالاری خیلی مربوط است، من می‌خواهم این را امروز کمی بیشتر باز کنم و اینکه با فوت ایشان و رهبری آیت‌الله خامنه‌ای آیا در این دیدگاه تفاوتی ایجاد شد یا نشد و چه اتفاقاتی افتاد.
اگر من نماینده دوره سوم مجلس نبودم اینها را خودم متوجه نمی‌شدم. مطلب خیلی ریز و ظریف است. قانون اساسی کشورمان اوایل انقلاب و سال ۵۸ تصویب شد و مردم همه به آن رأی دادند و بر آن اساس هم مجلس شورای اسلامی و سایر قوا از جمله قوه مجریه شکل گرفت. در این قانون اساسی گفته شد که مجلس شورای اسلامی هر آن چیزی را که تصویب کرد باید شورای نگهبان از لحاظ انطباق با شرع و قانون اساسی (دو تا وجه) هم انطباق با شرع و هم قانون اساسی تأیید کند تا قانون شود. قبل از انقلاب هم چنین چیزی وجود داشت، آنها هم یک مجلس شورای ملی و یک مجلس سنا داشتند، مجلس شورای ملی قانون عادی تصویب می‌کرد و مجلس سنا هم آن را تأیید می‌کرد، وقت‌هایی هم کنار هم می‌نشستند و مجلس مؤسسان تشکیل می‌شد که هرکدام کارهایی را برعهده داشتند.
من با قبل از انقلاب کاری ندارم. معمولاً در نظام‌های پارلمانی فیلتری بالای پارلمان عوامشان وجود دارد که در انگلستان و جاهای دیگر هم است، لردها و عوام. اینجا هم شورای ملی و سنا و بعد از انقلاب مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان است. منتها شورای نگهبان مجلس کوچکی متشکل از دواده نفر بود، شش نفر انتصابی و شش نفر انتخابی بودند. یادتان باشد اوایل انقلاب ما به یک معضل بر‌‌خوردیم که مجلس شورای اسلامی قانونی را تصویب می‌کرد مثل بند جیم و شورای نگهبان این را مخالف شرع قلمداد می‌کرد و مجلس هم به آن اصرار می‌کرد. اصرار مجلس و انکار شورای نگهبان در زمان رهبر انقلاب منجر شد به اینکه ایشان فرمودند در چنین مواقعی که مجلس قانونی را دو بار تصویب کند و شورای نگهبان خلاف شرع تشخیص دهد اگر دو سوم نمایندگان مجلس بر آن قانونی که شورای نگهبان می‌گوید خلاف شرع است اصرار بورزند اصطلاحاً حکم حکومتی و قانون می‌شود ولو شورای نگهبان این را رد کرده باشد.
در این سی، چهل سالی که از انقلاب می‌گذرد من ندیدم که کسی به این مطلب توجه ویژه‌ای کند، یعنی شش نفر از فقهای شورای نگهبان می‌گویند که این قانون خلاف شرع مقدس اسلام است و دوسوم از نمایندگان مردم می‌گویند که این قانون است. رهبر انقلاب فرمودند که این قانون بر شرع حاکم است و این نکته‌ای است که به نظرم کسی به آن توجه نمی‌کند و ندیدم اصلاً کسی در افکار عمومی این را باز کند. بنیانگذارانقلاب اسلامی که اسلام‌شناس‌تر از ایشان کسی نبود، معتقد بود که اگر دو سوم نمایندگان مجلس اصرار کردند مصوبه به نظر فقهای شورای نگهبان خلاف شرع قانون می‌شود، اگرچه شورای نگهبان تایید نکند.
قانون عملیات بانکی بدون ربا، بند ج و مواردی از این دست ما داشتیم و این یکی از پیچیده‌ترین و سنگین‌ترین مطالبی است که به نظر من جا دارد خیلی در موردش بحث شود و جایگاه مجلس را نشان می‌دهد که مجلس شورای اسلامی اگر بخواهد بنابر ضرورت حکم و قانونی را تصویب کند ولو شورای نگهبان می‌گوید آن قانون حاکم خلاف شرع است. من سه چهار بار این را تکرار کردم که صاحب‌نظران به چالش کشیده شوند و اگر کسی غیر از این برداشت می‌کند حرف بزند و بگوید آقا تو بد فهمیدی، نظر بنیانگذار انقلاب این نبود. بالاخره بود و همه ما دیدیم که در جامعه چنین اتفاقی افتاد و بعدها این دو سوم نمایندگان مجلس جایش را به مجمع تشخیص مصلحت نظام داد و بعدها یک مجمع تشخیص مصلحت نظامی درست کردند که نه مجلس شورای اسلامی ست نه شورای نگهبان. حکم و قانون آنجا می‌رود و مجمع تشخیص مصلحت نظام حرف آخر را می‌زند.
ما قوانینی داشتیم که یا خلاف شرع یا خلاف قانون اساسی بود که مجلس دوبار آن‌ را تصویب و شورای نگهبان دوبار آن را رد کرد و به مجمع رفت و تصویب شد. جالب است که بعضی از آقاین در شورای نگهبان اقرار کردند که ما قانونی را در شورای نگهبان به لحاظ وظیفه شورای نگهبانی رد می‌کنیم و در مجمع به لحاظ تشخیصمان در آن جایگاه آن را تأیید می‌کنیم، منافاتی هم ندارد، در شورای نگهبان وظیفه ما مخالفت کردن است و در مجمع.مصلحت در قبول است.
چون بعدها شاید به بحث اصل ۴۴ بپردازیم یادآور می‌شوم قانون اصل ۴۴ خودش یکی از این مقوله‌هاست که مجلس شورای اسلامی تصویب می‌کند و شورای نگهبان رد می‌کند و اعلام می‌کند این مصوبه صراحتا با اصل ۴۴ مخالف است. این قانون اجرای سیاست‌های اصل ۴۴ که شما می‌گویید با خود اصل ۴۴ منافات دارد، در مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب می‌شود، به نظر شورای نگهبان خلاف قانون اساسی است که به نظرم خیلی طبیعی است که خلاف اصل ۴۴ باشد، چون صدر اصل ۴۴ با ذیل اصل ۴۴ یک تفاوت برداشتی می‌توانست داشته باشد که از همان تفاوت ذیل را بر صدر ترجیح می‌دهند و سیاست‌های کلی و قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ می‌شود.
حالا من از محور اصلی بحث فاصله نگیرم، از دیدگاه بنیانگذارانقلاب اسلامی برای اداره امور کشور بر رأی مردم تأکید می‌شود، رأی مردم انقدر قوی است که بر شرع هم حاکم می‌شود، شرعی که شش نفر فقهای شورای نگهبان و فقیه می‌گویند که این خلاف شرع است؛ ولی قانون حاکم بر شرع می‌شود. اینکه رأی مردم مهم می‌شود به همین خاطر است که وقتی خلفای اول و دوم و سوم با واسطه یا بی‌واسطه، با سقیفه یا بی‌سقیفه خلیفه می‌شوند و مردم تبعیت می‌کنند، حضرت علی علیه السلام هم در خدمت خلیفه است و در این هیچ تردیدی نیست. زمان خلیفه سوم که دیگر شورش در آمده بود و مردم اعتراض و تظاهرات می‌کردند؛ ولی باز حضرت علی (ع) بین خلیفه سوم و مردم معترض نقش میانجی را بازی می‌کند. حالا رهبر انقلاب با چنین دیدگاهی که نسبت به مردم دارد، مردم را بالاتر از حتی شرعی که از آن اصول و روش‌های چندگانه استنباط می‌شود می‌داند. بنیانگذار انقلاب فوت می‌کند و مجمع روحانیون مبارز یا اصلاح‌طلب‌های فعلی که خودشان را به امام نزدیکتر می‌دانند، می‌گویند ما نظراتمان به نظرات امام نزدیکتر است و مردم و انتخاب مردم حاکم است، ولو بلغ ما بلغ.
‌ببخشید، چون این مصاحبه را ممکن است نسل‌های آینده گوش کنند و خیلی در جریان نباشند، چهره‌های برجسته به‌اصطلاح چپی‌های آن زمان نام می‌برید؟
‌در زمان مجلس اول که آقایان جامعه روحانیت مبارز علیه جریان موسوم به بنی صدر یکپارچه بودند، بعد از عزل بنی صدر و نابودی جناح مقابل و گروهک‌ها دچار انشقاق شدند، عده‌ای مجمع روحانیون مبارز شدند و این مجمع نماد دست چپی‌ها شد که حالا امروزه به آن اصلاح‌طلب می‌گویم و آقایان جامعه روحانیت مبارز هم نماینده دست راستی‌ها شدند که ما الان به آن اصول‌گرا می‌گوییم.
این انشقاق ایجاد شد و کم‌کم مجمع روحانیون رشد کرد و از کسانی که در مجمع روحانیون مبارز در دوره سوم مجلس چهره‌ شاخص بودند، آقای هاشمی رفسنجانی و آقای کروبی بودند و در مجلس بعد از اینکه آقای هاشمی رئیس‌جمهور و آقای کروبی رئیس مجلس شدند، آقای هاشمیان نایب‌رئیس اول و آقای بیات نایب‌رئیس دوم بودند که آقای بیات بعدا مرجع تقلید هم شدند و آقای موسوی خویینی‌ها، آقای منتجب‌نیا و آقای محتشمی‌پور از چهره‌های شاخص مجمع بودند و دوره سوم اکثریت مجلس در اختیار مجمع روحانیون بود و از چهره‌های خیلی تند آقای هادی غفاری را می‌شود اسم برد که آن زمان هم در انقلاب هم در حوادث بعد از انقلاب بسیار نقش داشتند.
‌آقای خلخالی در مجلس سوم هم بودند؟
‌بله ایشان هم بودند و جزء نمایندگان دوره سوم مجلس بودند. دوره سوم مجلس در اختیار مجمع روحانیون مبارزاست، البته عده‌ای از نمایندگان هم اعضا و یا طرفدار جامعه روحانیت مبارز هستند که اپوزیسیون و در اقلیت بودند..
درهرحال می‌خواهم عرض کنم که شروع دوره سوم هنوز هم جنگ تمام نشده بود و مجمع روحانیون مبارز دوره سوم را در اختیار گرفتند و بعد جنگ تمام شد. سال بعد رهبر انقلاب فوت کرد و آیت‌الله خامنه‌ای به رهبری انتخاب شد. ورق برگشت، آیت‌الله خامنه‌ای که به جامعه روحانیت مبارز منتسب بود رهبر شدندو جای همه چیز عوض شد، جامعه روحانیت مبارز به رهبر نزدیک شد و مجمع در مقام اپوزیسیون ظاهر شد.
‌رأی که با اکثریت بود؟
‌در مجلس بله ولی در کل حکومت مجمع در اقلیت قرار می‌گرفت به جهت اینکه می‌گویند الناس علی دین ملوکهم. به‌هرحال وقتی آیت‌الله خامنه‌ای رهبر می‌شوند دیگر انتظار این است که آقایان دست راستی بیشتر حاکم شوند و به‌علاوه اینکه مجلس هم یکی از سه قوا است، یک قوه دیگر به اسم قوه قضاییه و یک قوه دیگر به اسم مجریه داریم و حالا نیروهای مسلح، فرماندهان سپاه، فرماندهان نیروهای مسلح و فعالیت‌های اقتصادی وسیع بنیاد مستضعفان، ستاد اجرای فرمان امام، بنیاد پانزده خرداد، کارهای اقتصادی سنگین، نظامی، امنیتی، اطلاعاتی و سیاست خارجی همه در اختیار رهبری است. عرض کردم که ورق برمی‌گردد و آیت‌الله خامنه‌ای رهبر می‌شوند و این مرکز ثقل از جناح چپ به جناح راست منتقل می‌شود.
من سعی کردم در این چند دقیقه فقط شرایط آن روزها را یادآوری کنم که در آن سال ۶۸ یک نقطه عطف داریم و اتفاق بزرگی می‌افتد آن هم رحلت رهبر انقلاب است که البته علاوه بر آن بحث اصلاح قانون اساسی هم اتفاق می‌افتد و قانون اساسی هم اصلاح می‌شود.
‌آقای منتظری عزل می‌شود.
‌بله. تمام این اتفاق‌ها در همان یک سال و نیم اول دوره سوم مجلس اتفاق می‌افتد و این تلاطم‌ها ختم می‌شود به اینکه آقای هاشمی کاندیدای ریاست‌جمهوری شود و با رأیی بسیار قوی هم رئیس‌جمهور شود و آیت‌الله کروبی رئیس مجلس شورای اسلامی شوند. از این مقطع به بعد سؤال این است که جمهوری اسلامی ایران در فراق بنیان‌گذار انقلاب می‌تواند حکومت را مثل قبل با یکدلی و یکپارچگی جلو ببرد یا خیر!
بنیان‌گذار انقلاب خصلت دیگری هم داشتند و آن این بود که مخالفین سرسخت را به‌شدت به بازی می‌گرفتند، یعنی کسانی که دوره دوم مجلس با آن هیاهوی انتخابات در دوره سوم مجلس کنار گذاشته شدند، از سران جامعه روحانیت مبارز و اصول‌گرایان و از سران نود و نه نفری که به آقای میرحسین موسوی رأی نداده بودند، به اینها در جایگاه‌های خیلی بالا پست دادند و نگذاشتند خانه‌نشین شوند، چون ایشان آن‌قدر قوی بود که همه اینها را در خودش هضم کند و نگران نبود که مثلاً دو نفر اگر وارد شورای نگهبان یا قوۀ قضاییه شوند اتفاقی می‌افتد و اینها را به بازی می‌گرفتند و نمی‌گذاشتند فراموش شوند.
عرض کردم که حالا دیگر همه چیز عوض شده است و شاهد یک چیدمان جدید هستیم، کشور می‌خواهد وارد یک فضای جدید شود که ببینیم کشورداری چگونه اتفاق می‌افتد. من برای آقای هاشمی خیلی احترام قائلم و ایشان را یکی از چهره‌های ماندگار نظام می‌دانم، خدمات ایشان را در جنگ همچنین در خاتمه‌دادن به جنگ استثنایی و فوق‌العاده خاص می‌دانم، یعنی خدمتی که ایشان کرد هیچ‌کس نکرد، یعنی از آن موقعیتی که در آن قرار داشت نهایت استفاده را کرد برای اینکه جنگ را تمام کند. یعنی ایشان یک نقش ویژه‌ دارد که البته این دیدگاه را ایشان از خیلی قبل‌تر داشت منتها زودتر از آن نتوانست دیدگاهش را عملی کند، آدم بسیار زرنگ و فهمیده‌ای بود، همه زندگی‌اش را برای توسعه و سربلندی ایران صرف کرده بود و همه تلاشش این بود که ایران سربلند شود و رشد و توسعه پیدا کند.
اما به نظر من آقای هاشمی شاید بدترین تصمیم زندگی خودش را در همین مقطع گرفت. ایشان که از چهره‌های سرشناس مجمع روحانیون شمرده می‌شد که البته هیچ‌وقت خودش را چپی مطلق ندانست، و همیشه بین چپ و راست قرار داشت؛ ولی مواضع تصمیم‌گیری‌هایش بیشتر به مجمعی‌ها نزدیک بود تا به راستی‌ها و عملکرد و افکارش این را نشان می‌داد، و البته هیچ‌گاه مخالف جناح راست هم قرار نمی‌گرفت. وقتی ایشان رئیس‌جمهور شد و قوه مجریه را در اختیار گرفت به نظر من در مقابل مجلس و مجمع قرار گرفت. حالا شاید خردخرد این بحث‌ها داشت شکل می‌گرفت از یک سری تصمیم‌گیری‌هایی که آقای هاشمی در حوزه‌های مختلف اتخاذ می‌کرد، ولی آقایان مجمع این تصمیم‌گیری‌ها را به هر دلیلی حق یا ناحق مناسب نمی‌دانستند. من خوب یادم است در یکی از جلساتی که به‌عنوان نماینده مجلس خدمت آقای هاشمی رفته بودیم، آنجا یکی از تندروهای مجلس دوره سوم با آقای هاشمی بسیار بد و تند صحبت کرد، آن زمان آقای هاشمی انجام یک سری اصلاحات اقتصادی را شروع کرده بود و ایشان با این اصلاحات اقتصادی بسیار قاطع مخالفت کرد.
‌چه کسی بود؟
‌آقای هادی غفاری بود. یادم است یک فیش برق را از جیبشان درآوردند و به آقای هاشمی نشان دادند که آقا این چه وضعش است، شما چه کردید؟ برق را آن‌قدر گران کردید یا این عوارض را به آن اضافه کردید که مردم تحملش را ندارند. آقای هاشمی هم برآشفت و خیلی تند با آقای غفاری صحبت کرد و فرمود من با شما چه‌کار کنم که متوجه نیستید کشور لازم است از این مقطع و فضا عبور کند.
من که آن موقع بیست و هفت، هشت سال بیشتر سن نداشتم و احساس کردم که دارد اتفاقی در کشور می‌افتد و آقای هاشمی اصطلاحاً به‌زور می‌خواهد کشور را به سمت توسعه ببرد و عده‌ای را باید با خود همراه کند، دیگر حال‌وحوصله ندارد و می‌گوید: امام رفته است و شما هم دیگر به جایی وصل نیستید.
‌از اسب افتادید.
‌بله. یعنی دیگر من را خیلی اذیت نکنید و کنار بروید تا من کارم را انجام بدهم و کشور را جلو ببرم.
‌ببخشید شما به ترکیب کابینه اول ایشان اشاره‌ای نکردید، بالاخره خودتان هم به آن کابینه رأی دادید. آیا ترکیب کابینه هم باعث ایجاد جو علیه آقای هاشمی شد یا نه؟
‌نه ترکیب دولت آقای هاشمی چالش‌برانگیز نبود، ولی سیاست‌های اقتصادی ایشان موجب اعتراض شد. من کابینه اول ایشان را نقطه شروع فاصله نمی‌دانم، یعنی این‌طور نبود که دعواها به کابینه برگردد، چون کابینه هم باید از مجلس رأی می‌گرفت. البته اوایل کار آقای هاشمی با مجلس اختلاف پیدا نکرده بود؛ بلکه عمده بحث‌ها زمانی شروع شد که آقای هاشمی اصلاحات اقتصادی را شروع کردند. آقای هاشمی می‌توانست با صبر و حوصله آقایان مجمع را با خود همراه کند، ولی احساس کردم که دیگر انرژی ندارد و شاید هم این کار را خیلی ضروری نمی‌دانست، شاید هم دلایل دیگری داشت که من نمی‌خواهم قضاوت کنم. اما این انشقاق ایجاد شد و آقای هاشمی به‌مرور مقابل مجمع و جناح چپ ایستاد و کم‌کم این انشقاق به اتفاقی بزرگ تبدیل شد که انتهای دوره سوم، حدوداً دو سال بعدازاین حوادث یعنی حدوداً دو سال بعد از انتخاب آقای هاشمی به‌عنوان رئیس‌جمهور (مرداد سال ۶۸ ایشان رئیس‌جمهور شدند و انتخابات مجلس هم انتهای سال ۷۰ انجام شد) کاملاً جبهه‌گیری‌ها برگشت، آن‌قدر که تصور من به‌عنوان نماینده دوره سوم این بود که رهبری انقلاب و آقای هاشمی رفسنجانی در یک طرف و مجمع روحانیون مبارز هم در طرف دیگر قرار گرفته‌اند و نتیجه این شد که مخالفین و یا منتقدین دیگر در عرصه سیاسی کشور نباشند، درست مانند آن اتفاقی که انتهای دوره ششم مجلس افتاد و بسیاری از اعضای مجمع روحانیون مبارز رد صلاحیت شدند، چندنفری هم که از آنها رد صلاحیت نشدند از جمله من، به دلیل فضای تلخ و سرد رأی نیاوردیم.
یادم است در روز انتخابات دوره چهارم مجلس زمانی که می‌خواستیم به حوزه‌ها سر بکشیم، برادر آقای هاشمی رئیس‌جمهور که رئیس سازمان صداوسیما بود، آن روز توفانی توسط صداوسیما ایجاد کرده بود، از صبح علی‌الطلوع تا پایان رأی‌گیری بارها این گفته رهبری را پخش می‌کرد که «به این فتنه‌گرها رأی ندهید» و صداوسیما هم سنگ تمام گذاشت. احیاناً هم اگر کسی این جمله به گوشش نخورده بود پای صندوق رأی که می‌رفت برایش سؤال پیش می‌آمد که به این فتنه‌گرها رأی ندهید؛ یعنی چه؟ آنجا هم پچ‌پچ بود که یعنی همین چپی‌ها، همین مجمع روحانیون، اینها فتنه‌گر هستند. دوره چهارم مجلس به‌هرحال زاییده چنین تقابل نابرابر شد. بسیاری از اعضای مجمع روحانیون قلع‌وقمع شدند، یعنی رد صلاحیت شدند، اقلشان هم با آن فضای بسیار سنگین رأی نیاوردند.
من نمی‌خواهم از خودم چیزی بگویم، ولی واقعاً هروقت عملکردم را در دوره سوم مجلس مرور می‌کنم، می‌بینم غیر از پاکی، صداقت، تلاش مداوم، قانون‌گذاری برای مجلس و نظارت‌کردن کار دیگری انجام نداده بودم، انصافاً به خودم نمرۀ بسیار خوبی هم می‌دادم. ولی چطور می‌شد که رأی بسیار ضعیفی بیاورم، جز اینکه کسانی که به من رأی داده بودند؛ یعنی به من و به‌نوعی به مجمعی‌ها رأی داده بودند، عده‌ای قهر کرده و در خانه‌هایشان نشسته بودند و پای صندوق رأی نمی‌آمدند که خیلی‌هایشان این‌طور بودند، عدۀ اقلی هم که آمدند تکلیف و نتیجه‌اش این شد که دوره سوم مجلس پایان بسیار تلخی داشت. به نظر من در این تقابل آقای هاشمی نباید پشت خودش را خالی می‌کرد و البته نتیجه‌اش را در دوره چهارم مجلس و دوره دوم ریاست‌جمهوری خودش دید و ریزش شدیدی در آرای آقای هاشمی پیش آمد. آقای هاشمی سال ۶۸ وقتی برای اولین‌بار رئیس‌جمهور شدند، پانزده و نیم میلیون نفر به ایشان رأی دادند و چهار سال بعد سال ۷۲ که مجدد کاندیدای رئیس‌جمهوری شدند، ده میلیون نفر رأی آوردند، یعنی پنج میلیون از پانزده میلیون، یعنی یک‌سوم آرای آقای هاشمی ریزش کرد.
‌تازه جمعیت هم بیشتر شده بود.
‌بله جمعیت بیشتر شده بود و اتفاقاً کسانی که اوایل انقلاب متولد شده بودند به شانزده‌سالگی نزدیک می‌شدند. حالا بالاخره رشد جمعیت طبیعی بود و باید جمعیت بیشتری شرکت می‌کردند، اما هم درصد مشارکت از پنجاه و پنج درصد به پنجاه‌درصد تنزل کرد، یعنی مردم کمتر پای صندوق آمدند، هم اینکه آنهایی که آمده بودند لااقل پنج میلیون نفر از پانزده میلیون نفر به آقای هاشمی دیگر رأی ندادند و آقای هاشمی با یک رأی ضعیف دوره دوم رئیس‌جمهور شدند.
‌ به نظر شما آیا در دور اول ریاست‌جمهوری آقای هاشمی ایشان با رهبری کاملاً در یک ریل قرار گرفته بودند (با هم توافق کرده بودند دیگر) نظراتشان یکی بود؟ یعنی آن توسعه اقتصادی و سیاسی و فرهنگی به معنای واقعی سازندگی مورد تأیید آیت‌الله خامنه‌ای بود؟
‌ببینید من در مورد اینکه در تک‌تک سیاست‌هایی که آقای هاشمی اتخاذ می‌کردند رهبری هم تأییدداشتند یا نه الان نمی‌توانم قضاوت کنم، اما کلاً می‌گویم حتماً همین‌طور بود و می‌دانید آن زمان برای اینکه آقای هاشمی طومار مجمع روحانیونی‌ها را درهم بپیچد، قدرت فوق‌العاده‌ای در کشور داشت و اگر یادتان باشد آن موقع در نمازجمعه‌ها و جاهای مانند آن می‌گفتند «مخالف هاشمی، مخالف پیغمبر است» و این جزء شعارهای آن زمان بود، با اینکه آقای خامنه‌ای رهبر بود؛ ولی آقای هاشمی عزیز بود. ایشان بسیار با اعضای برگزاری نمازجمعه و تندروهای اصول‌گرا رفت‌وآمد داشتند و نتیجه‌اش هم خیلی واضح و روشن بود. همۀ ما هم شعار «مخالف هاشمی، مخالف پیغمبر است» را یادمان است. ای‌کاش آن روزها آقای هاشمی به سیاست اعتدالشان عمل می‌کردند. اما کاری کردند که این اتفاق‌های بد رخ داد.
‌آیا می‌شود این تحلیل را هم داشت، (قبلاً هم‌صحبتش شد) که آیت‌الله خامنه‌ای از دست همین چپی‌ها خیلی دلش خون بود؟ همان‌طور که خودتان فرمودید ایشان در دوره امام و این اواخر قدرت و این‌ دست مسائل را رها کرده و حالت معنوی پیدا کرده بود، به‌خاطر اینکه می‌دید هیچ کاری نمی‌تواند انجام دهد و دستش بسته است، مخالف زیاد دارد و اکثر مخالفان هم از بین همین چپی‌ها به‌اصطلاح آن روز بودند. می‌شود گفت که آیت‌الله خامنه‌ای انتقام خودش را از جناح چپ با دست آقای هاشمی گرفت؟ یعنی اگر به دست خود آقای هاشمی بود، این‌طور عمل نمی‌کرد؟
‌گر برآیند اقدامات و اتفاق‌های سنگین را نگاه کنیم، می‌شود گفت که این نظریه و فرمایش شما یکی از محتمل‌ترین حالت‌هاست، ولی اگر از من در تأیید صحبت شما بپرسند که آیا سندی خاص غیر از تحلیل وقایع برای این کار دارم؟ می‌گویم خیر، سندی برای این کار ندارم.
‌ به قول فقها ممکن است سند نقلی نداشته باشیم، ولی دقیقاً کاری که در سال ۱۳۸۴ اتفاق افتاد، یعنی برآمدن آقای احمدی‌نژاد و یک قلع‌و قمع دیگر و حذف تمام دوروبری‌های آقای هاشمی، خیلی شبیه به اتفاقاتی است که در سال ۶۸ رخ داد، یعنی با آمدن آقای هاشمی یک‌سری از آدم‌ها حذف شدند که ذاتا با آقای هاشمی هیچ مخالفتی نداشتند، مثل آقای کروبی که قبلش مخالفتی با آقای هاشمی نداشتند و در یک رده و همسو بودند. چه دلیلی داشت که آقای هاشمی همه را از دم تیغ بگذراند؟
‌بله.
‌لابد اراده‌ای بالاتر وجود داشته است؟
‌ببینید تحلیل می‌تواند دو گونه باشد. بگذارید من هر دو را توضیح دهم و اینکه اگر کمی با تردید به سؤال و فرمایش شما جواب می‌دهم دلیلش این است که آقای هاشمی قصد داشت مخالفین خودش را که آن موقع فکر می‌کرد چپی‌ها هستند و با اصلاحات اقتصادی و با مشی و منش کشورداری ایشان مخالف هستند، از سر راه بردارد و به رهبری تکیه کرد و او را با خود همراه کرد تا مسیر را هموار کند یا شاید رهبری از ایشان خواست چنین کاری را انجام دهد. تشخیص اینکه کدام موخر و کدام مقدم، کدام علت و کدام معلول بود، سخت است؛ اما نتیجه یکی است، اینکه که آقای هاشمی و رهبری آن زمان همفکر و هم‌رأی شدند و کنار هم قرار گرفتند و مخالفین را که آن زمان مجمع روحانیون مبارز بودند، از صحنه سیاست حذف و مسیر را هموار کردند و آن چیزی که اتفاق افتاد این بود که جامعه یکدست شد.
اگر فیلم دوره چهارم مجلس را کسی ببیند، متوجه می‌شود که در مجلس سکوت محض است، نه مخالفی، نه موافقی و نه بحثی. مقایسه کنید با فضای دوره سوم مجلس که یک مجلس آتشین با مخالفت‌ها و موافقت‌های شدید است. من به‌عنوان کسی که دید خارجی دارد و خودش را از این تعلقات دور می‌داند و بیرون ایستاده است، اصلاً خارج از کشور و خارج از کره زمین ایستاده و دارد این صفحه از روزگار یعنی دوره سوم و چهارم را تماشا می‌کند، می‌گویم آیا مجلسی که محل بحث و تقابل شدید است کمکی به توسعه کشورش می‌کند؟ یا مجلسی که سکوت مرگباری در آن پیش‌آمده و همه ساکت هستند و هیچ‌کس حرفی نمی‌زند؟ خُب معلوم است مجلسی که هیچ حرفی نمی‌زند به درد مملکت نمی‌خورد و مجلس باید محل تضارب باشد.
آقای هاشمی هم دیر متوجه این معنا شد، زمانی متوجه شد که همۀ هواداران و علاقه‌مندانش را به دست خود از بین برد و وقتی وارد فضای انتخابات دوره پنجم مجلس شدند آقای هاشمی دید که هیچ‌کس کنارش نیست و باید از همان جامعه روحانیت مبارز برای جادادن چند نفر از همفکرانش در لیست گدایی کند که البته آنها هم موافقت نکردند و آن افراد را در لیست جا ندادند. آن‌وقت آقای هاشمی متوجه شد که ای بابا عجب اتفاقی افتاده است و همه دوروبری‌هایش قلع‌وقمع شدند و دیگر کسی نیست، دیگر او را قبول ندارند و ظاهراً دیگر تاریخ مصرف آقای هاشمی تمام شده بود. کاری که آنها می‌خواستند را انجام داد و آن اتفاقی که نباید، افتاد. در صداوسیما و خیلی جاهای دیگر آن اتفاقات رخ داد. دیگر وجود آقای هاشمی برای کشور آن‌قدر لازم نبود، وقتی‌که ایشان به جامعه روحانیت گفت آقا این چهار نفر را هم در لیست جا بدهید و آنها در جواب گفتند «حالا ببینیم شاید جا بدهیم و شاید هم نه» و البته جا ندادند.
آن زمان آقای هاشمی هنوز رئیس‌جمهور بود و انتخابات دوره پنجم مجلس، اواخر ۷۴ و اوایل سال ۷۵ بود که برگزار شد، یک سالی و اندی هم از ریاست‌جمهوری ایشان باقی‌مانده بود. از موقعیت ریاست‌جمهوری‌ استفاده کرد و حزب کارگزاران سازندگی را درست کرد، حزب کارگزاران از بقایای مجمع روحانیون مبارز شکل گرفت. پس از پراکنده شدن مجمع، عده‌ای که اندک نفسی داشتند حزب کارگزاران سازندگی را راه‌اندازی کردند و یک‌دفعه در مجلس دوره پنجم عرض‌اندام کردند. معلوم بود آن عده‌ای که به دست آقای هاشمی قلع‌وقمع شدند، همچنان دلشان برای کشور می‌سوخت، از آقای هاشمی ناراحت بودند، ولی گفتند که کشور که تمام نشد ما باز هم به صحنه می‌آییم درهرحال دوره پنجم نفس برگشت و حزب کارگزاران مقدمه‌ای شد برای دوره ششم مجلس و در دوره ششم مجلس اصلاح‌طلب‌ها کاملاً رخ نشان دادند و تمام‌قد آمدند و یک‌بار دیگر مجلس را در اختیار گرفتند و این حرکت فی‌الواقع از اواخر دوره چهارم شکل گرفت و بالا آمد.
‌با یک سؤال دیگر از این قضیه بگذریم، آن هم این است که همیشه در این چند دوره اخیر رئیس‌جمهورها در دوره دوم خودشان، تقابل بیشتری با رهبری و حاکمیت و حتی گاهی با مجلس از خود نشان می‌دهند و در حقیقت درگیر می‌شوند. آقای هاشمی که در دوره اول رئیس‌جمهوری و به تعبیر شما باتکیه‌بر رهبری، مخالفین خودش را قلع‌وقمع و شروع به سازندگی کرد و حتی در دوره دوم زمزمه‌هایی از ادامه‌دار و مادام‌العمر بودن ریاست‌جمهوری ایشان شنیده می‌شد. این‌طوری خود آقای هاشمی در دوره اول به رهبری تکیه کرد و ظاهراً به سنتی تبدیل شد که بعدها هم ادامه پیدا کرد.
به نظر شما اینکه رئیس‌جمهورها در دوره دوم بیشتر تفاهم پیدا کردند با کل نظام حاکمیت و رهبری از آنجا کلیدش زده شد یا نه؟ یعنی آقای هاشمی در دوره دوم این بصیرتی را که شما می‌فرمایید پیدا کرد، اینکه همه یارها را از دست دادند و اتفاقی که فرمودید رخ داد. آیا این قضیه محصول همان تقابل‌پیداکردن با رهبری نبود؟
‌لبته من درمورد انتخابات ریاست‌جمهوری چهل و یکی دو ساله اخیر جداگانه با عدد و رقم صحبت خواهم کرد، حالا یا الان یا جایی در نوشته‌ای اظهارنظر خواهم کرد. اگر کلیات را بخواهم عرض کنم تا جایی که الان آمار و ارقام در ذهنم است، آیت‌الله خامنه‌ای در دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش بهتر از دوره دومش از مردم رأی گرفته بود، اگر اشتباه نکنم پانزده و نه دهم میلیون نفر دوره اول و دوازده و شش دهم میلیون نفر دور بعدی رأی آوردند، یعنی یک کاهش حدوداً چهار یا سه و نیم میلیون نفری. بعد آقای هاشمی از پانزده و نیم میلیون به ده میلیون حدوداً پنج میلیون کاهش رأی داشتند. این دو مورد تحلیل می‌خواهد که چرا دوره دوم آیت‌الله خامنه‌ای و آقای هاشمی در مقایسه با دوره اول انتخابات متفاوت و پایین‌تر رأی آوردند. باید دلیلش را در حوادث چهار سال اول ریاست‌جمهوری آنها جستجو کرد. درمورد آقای هاشمی عرض کردم که به نظر من ایشان به همه هواداران اصیل و دلسوز خودش پشت کرد و نتیجه‌اش را هم در انتخابات مرحله بعدی دید، ولی درمورد آقای خاتمی، آقای احمدی‌نژاد و آقای روحانی وضع چنین نبود، انتخابات دوره دومشان از دوره اول بهتر بود.
‌بله همین‌طور است.
‌ما این دو بزرگوار خیر. میزان آراء در دور دومشان از دور اول ضعیف‌تر بود. البته یک تحلیل دیگر هم وجود دارد و این است که آقای خامنه‌ای بار اول که رئیس‌جمهور شدند، بعد از شهادت آقای رجایی بود، هم جنگ بود و هم آقای رجایی به آن شکل بسیار دلخراش شهید شدند و مردم با سوزوگداز پای صندوق رأی آمدند، فارغ از اینکه رئیس‌جمهور به‌اصطلاح «چپ» یا «راست» است، به‌نوعی شهادت آقای رجایی را تلافی کردند. در مورد رأی اول آقای هاشمی هم همین‌طور بود، رهبر انقلاب فوت کرده بود و پایان جنگ اوضاع مملکت را بسیار بهم ریخته بود و آقای هاشمی رئیس‌جمهور شد و البته آن زمان ایشان هم محبوب چپی‌ها بود، هم راستی‌ها گفتند بالاخره ایشان می‌تواند کشور را اداره کند.
شرایط خاص مرحله اول ریاست‌جمهوری این دو بزرگوار با مرحله دومشان بسیار متفاوت بود و درهرحال نیاز به تحلیل دارد. دوره اول و دوره دوم ریاست‌جمهوری آقای خامنه‌ای که جنگ بود و من هم در سپاه و لشکر بودم، اما از تحلیل‌هایی که آن زمان بین مردم بود چیزهایی در ذهنم است. اما درمورد بقیه آقایان هم که می‌بینید، آقای خاتمی وقتی رئیس‌جمهور شد، نه‌تنها زور آقای هاشمی در سال ۶۸ را نداشت، بلکه قصد قلع‌وقمع مخالفین را نیز نداشت، لذا اجازه داد مخالفین حرف‌هایشان را بزنند و خودش هم حرف‌هایش را زد. بعضی از دوستان آقای خاتمی هم علیه ایشان شدند و مسأله عبور از خاتمی را مطرح کردند، اما چون آقای خاتمی نه می‌توانست و نه می‌خواست که مخالفین خود را از میان بردارد، در نتیجه دوره دومش بهتر از دوره اولش بود.
شرایط آقای روحانی نیز دقیقاً مانند آقای خاتمی بود. همین‌ها نشان می‌دهد که اگر رئیس‌جمهور صبر داشته باشد و برای قانع‌کردن مخالفین، نه حذف آنها تلاش کند، برخورد جامعه نیز با او قشنگ‌تر خواهد بود. اما اگر کسی بخواهد به‌زور مخالفین‌ خود را سرکوب کند نتیجه باید غیر از این باشد. حالا در مورد مسائل ۸۸ چون خیلی پیچیده است من نمی‌خواهم به سال ۸۸ و دوره دوم آقای احمدی‌نژاد اشاره کنم، داستان جدایی دارد. اما در مورد آقای خاتمی و آقای روحانی با صراحت عرض می‌کنم که چون نه قدرت سرکوب مخالفین را داشتند و نه اعتقاد به آن داشتند، اجازه دادند آنها حرف بزنند و خودشان هم بسیار قاطع صحبت کردند و نتیجه هم این شد که دوره دوم انتخاباتشان بهتر از دوره اول شد.
‌یک نکته اینجا می‌ماند، حالا که آقای هاشمی فوت کردند، من در مقام وکیل‌مدافع ایشان عمل کنم. اگر فرض کنیم که مخالفین آقای هاشمی با همان حدت و شدتی که شما یک نمونه‌اش را ذکر کردید (که آقای غفاری با ایشان صحبت کردند و می‌خواستند چهار سال اول را مدام نق بزنند، یعنی در مقابلش نایستند) اصلاً این قطار سازندگی راه می‌افتاد؟ بعضی وقت‌ها حتی مورخین خارجی دور اول آقای هاشمی را تطبیق می‌کنند با ده سال اول حکومت رضاخان و می‌گویند اگر او آزادی سیاسی می‌داد اصلاً نمی‌توانست آن کارها را انجام دهد. در این باره نظر شما چیست؟
‌ین نکتۀ بسیار مهمی است، یعنی کسی نباید در تحلیل این موارد را کنار بگذارد. معمولاً اصلاحات اقتصادی ریزش دارد و درصورتی‌که عمیق‌تر به این موضوع نگاه کنیم، اگر کسی بخواهد صلاحدید اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و سیاسی کشور را برای میان‌مدت یا بلندمدت ببیند، مجبور است از بعضی از رفتارهای پوپولیستی دست بکشد. بین منافع کوتاه‌مدت با منافع بلندمدت مردم تعارض است، شما در خانه (البته شما الان مجردید اما در این خانۀ مجردی بالاخره دختر خانمی دارید، خدا حفظش کند) و در یک خانواده می‌بینید که مثلاً فرزندتان از شما می‌خواهد که امشب غذای لذیذی بخورد، منابع شما هم محدود است، می‌دانید که اگر این غذای لذیذ یا این خوردنی لذیذ را برایش فراهم بیاورید باید از سرمایه‌ای که برای دو ماه آینده، مثلاً برای خرید کاپشن فرزندتان برای فصل سرما و رفتن به مدرسه کنار گذاشته‌اید کم کنید و آن‌وقت هم نمی‌توانید خرید اساسی را انجام دهید، پس مجبورید جوری این خواسته کوتاه‌مدتش را اجابت نکنید تا بتوانید خواسته بلندمدتش را پاسخ دهید.
درمورد کشور هم همین‌طور است، منابع محدود و مصارف نامحدود باید اولویت‌بندی شود. بزرگ‌ترین خیانت‌ها را کشوردارها وقتی مرتکب می‌شوند که پوپولیستی رفتار می‌کنند و می‌گویند من الان برای دوره دومم رأی می‌خواهم، مثلاً الان این شکلات را بدهم و این خواسته را برآورده کنم که مجدد به من رأی بدهند. حالا در آن میان‌مدت چه کسی مرده، چه کسی زنده است و به من چه مربوط است. این بزرگ‌ترین خیانت است. (شما اشاره کردید به دوران پهلوی) اما اگر یک شاه یا رئیس‌جمهور منافع میان‌مدت و بلندمدت ملتش را بر منافع کوتاه‌مدت آنها رجحان دهد، منافع را اولویت‌بندی و در آنها تدبیر کند واقعاً باید به او احسنت گفت.
حالا اگر آقای هاشمی هم در دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش به‌خاطر صلاح‌دیدهای اقتصادی کاری انجام داد که پوپولیستی نبود، و عده‌ای به‌خاطر اینکه منافع کوتاه‌مدت مردم را دست بگیرند، مخالفت کردند و آقای هاشمی هم با آنها مخالفت کرد، حق با آقای هاشمی بود و اگر به این خاطر هم ریزش آرا داشتند، نوش‌جانش و این موجب سرافکندگی نیست؛ بلکه موجب سربلندی نزد خواص جامعه است که می‌گویند بارک ‌الله آقای هاشمی تو منافع میان‌مدت و بلندمدت کشور را به بیشترشدن رأی خودت در مرحله دوم ترجیح دادی و خیلی کار خوبی کردی. چقدر خوب است که یک کاندیدا در دوره دوم کمتر رأی بیاورد؛ اما کشورش را نجات دهد. به نظر من نجات کشور در یکدست کردن جامعه و حذف مخالفان نیست، سیاست آقای هاشمی در حذف مخالفانش بد بود؛ اما سیاست‌های اقتصادی‌ ایشان بد نبود. من خودم با سیاست‌های اقتصادی و با اصلاح ساختار اقتصادی آقای هاشمی موافق بودم، اما با وجود آن اتفاقاتی که باید می‌افتاد ما که نمی‌توانستیم الی‌الابد سیاست‌های پوپولیستی را در این کشور ادامه بدهیم و سوسیالیستی کشور را اداره کنیم، باید به سمت جامعه باز اقتصادی حرکت می‌کردیم.
اینها خیلی خوب است، منتها عده‌ای را که مخالف سیاست‌های درهای باز اقتصادی هستند نباید حذف کرد، باید آنها را قانع کرد، باید اجازه داد حرف بزنند و شما هم حرف بزنید. درست است که بعضی از این حرف‌های مخالف عوام‌پسند است، مانند قصه‌ای که در باب اصل ۴۴ برای من اتفاق افتاد، آنها که مخالف اصل ۴۴ بودند، نمی‌توانستند بگویند که ما با سیاست‌های اصل ۴۴، با مجمع تشخیص مصلحتی که این را تصویب کرده است و با قانونی که مجلس تصویب کرد یا با شورای‌عالی سیاست‌های اصل ۴۴ مخالف هستیم، پس گشتند آدم بی‌کسی مثل من را پیدا کردند و همه دقّ‌دلی‌شان را سر او خالی کردند درحالی‌که می‌دانستند من یک مجری هستم.
اگر حرفی دارید با سیاست درهای باز بزنید، من اینها را مستنداً عرض خواهم کرد که بعضی‌ها دقیقاً یک هدف سوسیالیستی دارند و می‌گویند اصلاً نباید بخش خصوصی توسعه پیدا کند و خُب حالا که زورشان به کسی نمی‌رسد، پورحسینی را له می‌کنند و می‌گویند اشکال این است. اگر سیاست درهای باز واقعاً با اهداف سوسیالیستی شما سازگاری ندارد، مردومردانه با این سیاست‌ها مخالفت کنید، نه اینکه یک آدم بی‌کس را له کنید و خوشحال باشید که مثلاً به اهدافتان رسیده‌اید.
به هر روی به نظر من سیاست‌های اقتصادی آقای هاشمی درست بود و با بعضی از منافع کوتاه‌مدت ملت هم منافات داشت و به این خاطر هم ریزش در آرای آقای هاشمی طبیعی بود و این موجب سرافکندگی برای کسی هم نیست. اما من چیزی را که نقد کردم حذف مخالفان بود و مانند همان کاری که اخوی ایشان در صداوسیما انجام داد و گفت که به فتنه‌گرها رأی ندهید. رهبری جمله‌ای را فرمودند، آیا لازم بود روز انتخابات صبح تا شب آن را هزار بار از صداوسیما، رادیو، تلویزیون و از همه‌جا حتی در دهات صدبار پخش کنند؟ خُب این کار …
‌اخلاقی نیست.
‌بله کار درستی نیست و من اینها را نقد می‌کنم، اما سیاست‌های اقتصادی آقای هاشمی بسیار خوب بود. اولین برنامۀ توسعه پنج‌ساله را آقای هاشمی به مجلس دادند و کشور را با فرایند برنامه پنج‌ساله نوشتن آشنا کردند، آن زمان کارهای بزرگی انجام شد، من در کوران بحث بودم، آقای هاشمی اصرار داشتند و می‌گفتند آب‌های کشور دارد هدر می‌رود و ما باید سد بزنیم؛ اما پول نداریم، باید استقراض کنیم و اجازه استقراض از مجلس گرفت، اگر اشتباه نکنم مبلغ آن سه میلیارد دلار آن زمان (سال ۶۹، ۷۰) بود.
ایشان اجازه استقراض از خارجی‌ها را گرفت که سد بزنیم و آب پشتش جمع شود و کشاورزی این مملکت نجات پیدا کند. این کارها و اصلاحات اقتصادی بسیار خوب است، منتها رفتار آقای هاشمی را با مخالفینِ خودش ناشی از کم‌حوصلگی ایشان می‌دانم، ای‌کاش ایشان صبرشان را از دست نمی‌دادند. البته می‌گویم اواخر دوره چهارم آقای هاشمی با حزب کارگزارانش برگشت و آن‌قدر سیاست‌هایش را اصلاح کرد که اگر سال ۹۲ حمایت آقای هاشمی و آقای خاتمی از آقای روحانی نبود آقای روحانی رئیس‌جمهور نمی‌شد، یعنی ریاست آقای روحانی نتیجه حمایت‌های آقای هاشمی و آقای خاتمی بود که آن رأی را آوردند، مردم آقای روحانی را آن‌قدر نمی‌شناختند، اما درهرحال برگشت. دربارۀ آقایان اصلاح‌طلب هم بگویم که سال ۸۴ در حق آقای هاشمی کار خوبی نکردند، دوره ششم مجلس علیه آقای هاشمی آن‌قدر بد گفته بودند و اواخر دوره هم آن قضایا پیش آمد، یعنی دوره ششم که تمام شده بود، دوره هفتم و انتخابات ریاست‌جمهوری نهم بود، آقایان اصلاح‌طلب آن‌قدر آقای هاشمی را تخریب کرده بودند که ایشان خواستند برگردند؛ اما دیگر نشد.
‌روشان نشده بود.
‌بله. حتی آقای کروبی که من خیلی‌خیلی دوستش دارم آقای کروبی را یادم هست. وقتی آقای احمدی‌نژاد و آقای هاشمی به‌دور دوم راه پیدا کردند، خبرنگار از آقای هاشمی پرسید که نظرتان حالا چیست؟ گفتند مردم خودشان می‌دانند که چه‌کار کنند و مردم حاضر نشدند از آقای هاشمی حمایت کنند. یعنی جامعه هم یک اینرسی سنگین دارد.
در فیزیک بحثی به نام اینرسی سکون، اینرسی حرکتی وجود دارد، این اینرسی خودش انرژی است، مثلاً اگر ترمز قطار در حال حرکت را بکشید درجا نمی‌ایستد؛ بلکه چند صد متر آن‌طرف‌تر می‌ایستد یا هواپیما برای لندینگ صد و خرده‌ای کیلومتر مانده به فرودگاه موتورش را خاموش می‌کند. بالاخره جامعه هم این‌گونه نیست که شما مثلاً یک شب بگویید حرف‌هایی را که تا دیروز می‌گفتند کنار بگذارید و حالا امروز من می‌گویم برخلاف گفته‌های دیروزم عمل کنید و آنها هم بگویند چشم. خیر این‌طوری نیست و طول می‌کشد تا جامعه رفتارش را عوض کند، برای مثال اگر به کسی علاقه دارد، بی‌علاقه شود و برعکس. طول می‌کشد و یکی، دوروزه این اتفاق‌ها نمی‌افتد.
در دوره ششم مجلس در همین تبریز خودمان آن عزیزی که نفر اول شد به‌خاطر دوتا فحشی بود که به آقای هاشمی داد. در تبریز اصلاً کسی ایشان را نمی‌شناخت، ایشان اصلاً نه اهل تبریز بودند نه اهل آذربایجان و نه متولد آنجا بود، اصلاً اسمی از ایشان نبود، آمدند یک جمله‌ را در یک روزنامه نوشتند «از بهرمان تا کجا» و بعد مردم دیدند مثل اینکه می‌خواهد با آقای هاشمی دربیفتد و به این شیوه کار آقای هاشمی را تلافی کردند. همان موقع در انتخابات دوره ششم مجلس که هرکس به آقای هاشمی فحش می‌داد نفر اول می‌شد، من در همان فضا و پشت تریبون به‌عنوان کاندیدای مجلس وقتی کسی از من دربارۀ آقای هاشمی سؤال می‌کرد، می‌گفتم که آقای هاشمی خدمات زیادی برای جامعه ما انجام داده است، و نباید به‌خاطر اینکه آقای هاشمی انتهای دوره سوم مجلس مجمعی‌ها را قلع‌وقمع کرد بداخلاقی کنیم و کینه‌هایمان را خالی و تلافی کنیم. آقای هاشمی خدمات زیادی انجام داده است، بله اشتباهاتی هم داشته است، اشتباهاتش سر جای خودش، خدماتش هم سر جای خود. منتها واقعیت این است که در عرصه سیاست انصاف، جوانمردی و مردانگی متأسفانه خیلی وقت است که مرده است.
‌ تا اواخر مجلس سوم گفت‌وگو کردیم و از آن شرایطی که پیش آمد و یک جناح تقریباً در انتخابات مجلس چهارم از صحنه مدیریت یا قوه مقننه کشور حذف شد. اگر مایل هستید حالا احساستان را به لحاظ فردی بعد از آن قضایا بیان کنید و بفرمایید که برای دوره چهارم چه‌کار کردید.
‌ البته برای من که در سن بیست و شش، هفت‌سالگی وارد مجلس شده بودم و در سن سی و یک‌سالگی از مجلس سوم بیرون آمدم، اصطلاحاً هنوز اول راه بود نه آخر راه و دورانی بود که با سیاست و مسئولان کشور آشنا شدم. در تمام اتفاقات مهمی مانند جنگ سال ۶۷، بعد از جنگ، همچنین قبل و بعد از اصلاح قانون اساسی، زمان ریاست‌جمهوری آقای خامنه‌ای، زمان ریاست‌جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی در مجلس بودم.
در آن نقطه عطف تاریخی که قبلاً هم عرض کردم و ورق برگشت در مرکز قانون‌گذاری بودم و توفیقی بود که مسائل دست‌اول را درک کردم، نه با اخبار و گفته‌ها و شنیده‌ها بلکه خودم ولو سن خیلی زیادی نداشتم اینها را درک کردم. متوجه شدم که بالاخره جناب آقای هاشمی و جناب آقای خامنه‌ای تصمیمشان این است که برای توسعه این کشور، تمام کسانی را که معترض هستند (جلسه قبل هم اشاره کردم) کنار بگذارند تا اینکه مسیر توسعه اندکی سریع‌تر پیموده شود. به‌هرحال در وادی دوره چهارم مجلس توفیق این را ‌نداشتم که یک‌بار دیگر نماینده مجلس شوم.
البته واقعیتش این است که وقتی مجلس دوره چهارم شکل گرفت خیلی خوشحال شدم از اینکه من در آن مجلس نیستم، چون در دوره سوم، مجلس یکپارچه آتش و پرتحرک بود. واقعاً احساس می‌کردم که وجودم مفید است و از فکرم استفاده می‌کنم. برنامه‌ریزی و تلاش می‌کردم که در یک لایحه اثرگذار باشم و آن اثر هم به قانون تبدیل می‌شد. مجلس به ما توجه و به حرف‌هایمان گوش می‌کرد، بالاخره ما جناح اکثریت مجلس هم بودیم. ریاست مجلس آقای کروبی، نایب‌رئیسشان آقای هاشمیان، نایب‌رئیس دوم آقای بیات و بقیه آقایان هیأت‌رئیسه همفکر و هم گرایش بودند. هم در مجلس هم در کمیسیون هم‌فکر بودیم، احساس می‌کردیم که کاری را جلو می‌بریم. اما وقتی دوره چهارم مجلس و فضای آن را دیدم که سرد بود و به‌اصطلاح پرنده‌ای در آن پرنمی‌زد و هیچ‌کس حرف نمی‌زد، با خودم گفتم خدایا اگر من در این مجلس بودم دق می‌کردم، اصلاً نه کسی حرفی می‌زند نه کسی به حرف‌ها توجه می‌کند.
ولی درهرحال شکست در انتخابات هم امر تلخی است. یک نفر وقتی با اعتقاد به اینکه بهترین کارنامه را دارد، در انتخابات دوره چهارم شرکت می‌کند و رأی خیلی ضعیفی می‌آورد، البته تلخ است و این فرد مدتی گیج است که خدایا چطور شد، من بااین‌همه فعالیت و بدون داشتن ذره‌ای تخلف و چشم‌داشت از کسی حذف شوم. کسی به من چیزی نداده بود و از کسی هم چیزی نگرفته بودم، آنچه را که برای مملکتمان و برای استانمان تبریز لازم بود، پیگیری کردم. چرا سرانجام چنین تلخ بود!
برایم پذیرش این موضوع سخت بود؛ اما خیلی سریع با آن کنار آمدم، یعنی خیلی طولانی اذیتم نکرد، شاید در حد دو، سه روز و نه بیشتر این فکر با من بود، بعد دیگر کاملاً عادی بودم و مانند همان روزهای قبل تا ۶ خرداد سال ۷۱ که نماینده مجلس بودم تلاش می‌کردم، یعنی نه عصبانی بودم نه ناراحت و این حالت را در روزهای انتهایی دوره ششم هم داشتم. به وقتش عرض خواهم کرد که اتفاقاً یکی از دوران پرکار من در دوره ششم مجلس، همین سه ماه آخر بود که رأی نیاورده بودم و مجلس کاملاً بی‌حال بود.
‌البته الان ممکن است تحلیل خاصی داشته باشید از اینکه چرا در آن مقطع با وجود تمام فعالیت‌هایی که فرمودید، رأی نیاوردید. الان می‌توانید آن را خوب تحلیل کنید، ولی آن موقع علتش را چه می‌دانستید؟ آیا همین «جملۀ به فتنه‌گر رأی ندهید» علتش بود؟
‌کسانی که در انتخابات دوره سوم به من رأی داده بودند، افرادی بودند که بالاخره انقلاب را قبول داشتند و به‌خاطر اینکه به قول خودشان یک نفر مقلد امام و پیرو امام به نماینده‌ها اضافه شود به من رأی داده بودند. بعد از آن هم تحلیل بسیاری از مسائل مانند فوت ایشان، جانشینی رهبری و تغییر جهت سیاسی رأس کشور خیلی سخت بود و بالاخره الناس علی دین ملوکهم، بنابراین ‌یا رأی نمی‌دادند و در انتخابات شرکت نمی‌کردند و یا به‌هرحال باتوجه‌به آن صدها بار پخش‌شدن آن جملات که به این فتنه‌گرها رأی ندهید و مصداقش هم می‌شد چپی‌های آن موقع، رأی نمی‌دادند. غیر از این مطلب چیز دیگری نبود و من با کسی مشکلی نداشتم البته یک نکته هم قابل‌توجه است و آن اینکه من در طول دوره نمایندگی خودم را وقف خواسته فرد یا گروه خاصی نکردم معمولاً برخی افراد ذی‌نفوذ در شهرها و حوزه انتخابیه خواسته‌هایی دارند که بعضاً غیرقانونی هم نیست لکن منافع فرد یا عده خاصی تأمین می‌شود من معمولاً به این قبیل خواسته‌ها توجه ویژه‌ای نداشتم و به‌هرحال آدم کسی نشدم.
‌یعنی در دلتان از آیت‌الله خامنه‌ای گله‌مند نبودید؟
‌برای شخص من که توفیق حضور در مجلس دوره چهارم را نداشتم، موضوع ناراحت‌کننده‌ای نبود؛ ولی برای کشورمان پدیدآمدن چنین جوی و کنار گذاشته شدن بی‌جهت عدۀ زیادی از افراد دلسوز و مؤثر قطعاً ضایعه بزرگی بود و بیشتر از آقای خامنه‌ای از آقای محمد هاشمی باید گله‌مند باشم.
بله، درهرحال دلخوری که هست که چرا فضا را این‌طور ساختند. البته خودشان هم چوبش را بعد خوردند، یعنی دوره چهارم مجلس از جمله مقاطعی است که من فکر می‌کنم کار خیلی بزرگی در کشور انجام نشد. شما اگر به سال ۷۱ تا ۷۵ توجه کنید، می‌بینید تقریباً مجلس دچار سکوت است، اما از این به بعد است که خیزی در دوره پنجم مجلس برمی‌دارند و به کارگزاران سازندگی و به دوم خرداد ۷۶ ختم می‌شود. در دوره ششم مجلس شورای اسلامی مجدد موتور مجلس داغ می‌شود و حرکت می‌کند. قوانین بسیار خاصی وضع می‌شود و کشور تکانی می‌خورد و اصطلاحاً تیک‌آف می‌کند.
انصافاً کشور در آن چهار سال حالت جمود داشت و نهایتش هم آن دادگاه میکونوس، قتل‌های زنجیره‌ای و آن افتضاح‌ها از داخلش بیرون آمد. یعنی هرزمان که کشور ساکت و آرام است و هیچ حرف مخالفی گفته نمی‎شود یا نمی‌گذارند که گفته یا شنیده شود، چوبش را خود نظام می‌خورد، آب هم که یک جا راکد بماند می‌گندد. بالاخره آب راکد شد و گند زد، طوری که اگر آقای خاتمی رئیس‌جمهور نمی‌شد، تمام سفرای کشورهای اروپایی ایران را ترک کرده و رفته بودند و ما نیز در انزوا قرار گرفته بودیم. وضعیت داخلی کشور، بحث قتل‌های زنجیره‌ای یا بحث‌های نهادهای امنیتی و بعد از آن آقای سعید امامی و داستان‌های دیگر، همه نتیجه همان جمود و یکپارچگی کشور بود، در اینکه همۀ مخالفین قلع‌وقمع شوند و کسی حرف نزند.

جستارگشایی

سیّدمحمّد خاتمی، آن رئیس‌جمهور به‌یادماندنی(۱۳۷۶-۱۳۸۴)مدّعی‌بود که مخالفان قدرتمندش در ساختار حاکمیّت، هر نُه‌روز یک بحران آفریده، مانع کامیابی دولت او شده‌اند. آن سیّد نجیب و محجوب، پُربیراه نمی‌گفت؛ دستکم یکی از همان بحران‌ها که رسانه‌ای گردید و بعدها به نام «قتل‌های زنجیره‌ای» معروف‌شد، کافی‌بود هر دولت مدرن و شِبهِ‌مدرنی را به پرتگاه سقوط بیافکند. بگذریم از این‌که شاید اگر هر دولتمرد دیگری به جای او بود، دستکم از افشای عامّ آن جلوگیری می‌نمود و برای خود و کابینه‌اش دردسر و برای نظام جمهوری‌اسلامی، هزینه درست نمی‌کرد. اما او که شبیه هیچ سیاستمدار دیگری در عصر خود نبود، بر سیاست اخلاقی و اخلاق سیاسی پای فشرد و با شهروندانش صداقت ورزید تا به‌قول خودش، ریشه این فتنه و انحراف را بخشکاند و دیگر هیچ نیروی امنیّتی، خیال حذف خودسرانه مخالفان و منتقدان سیستم را در سر نپروراند.
هرچند خاتمی با قبول مسؤولیت قتل‌ روشنفکران و کنشگران سیاسی و فرهنگی، توسط عوامل کج‌اندیش وزارت اطلاعاتِ وقت، استاندارد دیگری از حکمرانی در نظام جمهوری‌اسلامی‌ایران را به نمایش گذارد و به ستاره‌ای درخشان در سپهر سیاست‌ورزی ایران تبدیل‌شد، این نکته را نیز نباید از نظر دورداشت که با سه‌گام به جلو در معرفی عاملان و مباشران آن جنایات فجیع، یک گام نیز به عقب نهاد و در تعامل با ارکان نظام، کلّ پرونده را در چهارقتل خلاصه‌کرد: زنده‌یادان داریوش و پروانه فروهر، محمد مختاری و محمدجعفر پوینده.
نکوهش و سرزنش خاتمی برای عدم پیگیری قتل‌های مشکوک دیگری که در آن سال‌ها اتفاق افتاد، شاید امروز آسان نماید؛ اما باید توجه‌داشت که در آن فضای پرالتهاب که امثال قاضی مرتضوی‌ها بی‌مهابا و به یک اشارت، دستور بسته‌شدن ده‌ها نشریّه را صادرمی‌کردند و نیروی انتظامی که بنابرتعریف، حافظِ جان و مال و عِرض و ناموس مردمان بایدباشد، در برابر حمله لباس‌شخصی‌ها به کوی دانشگاه و ضرب‌وشتم و جرح و قتل دانشجویان بی‌پناه، اقدامی بازدارنده نمی‌کرد، همین مقدار ایستادگی نیز از آن روحانی روشن‌اندیش، غنیمت بود و سزاوار ستایش.
گرچه ابعاد پرونده مرگ کسانی همچون دکتر احمد تفضّلی، دکتر کاظم سامی، احمد میرعلایی، غفّار حسینی، پیروز دوانی، علی‌اکبر سعیدی‌سیرجانی و… هرگز از هالۀ ابهام به درنیامد و به‌طور رسمی توضیحی درباره آن داده‌نشد، به‌هرروی، سیاست نظام جمهوری‌اسلامی‌ایران در برخورد با پدیده شوم «قتل‌های زنجیره‌ای» در سال ۱۳۷۷ جزو افتخارات و باقیات‌صالحات آن محسوب‌می‌شود؛ به‌ویژه که با برکناری درّی نجف‌آبادی و روی کار آمدن علی یونسی در وزارت اطلاعات، دامن این نهاد امنیتی از چنین لکّه‌های چرکین، پیراسته‌شد. شاید سکوت خاتمی و دیگر مسؤولان نظام، درباره قتل مشکوک روشنفکران مذکور، بهایی بود که برای ریشه‌کن شدن این غدّۀ سرطانی باید پرداخت‌می‌شد.
اتفاقی دیگر که به فرض صحّت، ظاهراً در راستای همان سیاست انحرافی حذف فیزیکی منتقدان توسط جمعی خودسر نابخرد، ارزیابی‌شد، ماجرای موسوم به «اتوبوس ارمنستان» است؛ به تفصیلی که در پرونده پیش رو خواهدآمد. مُجمَل قصّه، آن‌که بنابر گزارش ۲۱ نفر راکبان آن مَرکَب، که جملگی از ارباب قلم، اصحاب رسانه یا عضو کانون نویسندگان ایران‌بودند، توطئه‌ای برای ترتیب‌دادن سانحه‌ای و فرستادن ایشان به تَهِ درّه‌ای در گردنه حیران در مسیر ارمنستان درکار بود که به شکست انجامید.
می‌گوییم «به فرض صحّت» چراکه علی فلاحیان، وزیر اطلاعاتِ مرحوم هاشمی‌رفسنجانی، در گفتگو با حسین دهباشی، کلّ داستان را این‌گونه ساخته‌وپرداخته ذهن مسافران دانسته‌است:
«دهباشی: پس این ماجرای مثلاً اتوبوس ارمنستان که یک سری از نویسندگان در واقع در شرف پرت‌شدن بودند به ته درّه چی بود؟
فلاحیان: شما یک سؤال پرسیدید در مورد خفقان و اینها؛ تو دورۀ ما نه نبود. اتفاقاً همه این‌ها آزاد بودند؛ حتی آیت‌الله منتظری هم صحبت‌های ایشان آزاد بود؛ ولی ما فقط نمی‌گذاشتیم پخش بشود [توزیع عمومی بشود]؛ چون اگر می‌شد شورش می‌شد؛ من همه رو آزاد گذاشته بودم.
دهباشی: این چجور آزادی است که شخص حرف بزند اما پخش نشود؟
فلاحیان: خب پخش می‌شد؛ اما توی حسینیه؛ اگر می‌آمد بیرون؛ دست افرادی می‌افتاد که با ایشان مخالف بودند که بعد از من این اتفاق افتاد.
دهباشی: حسّاسیّت ایجاد می‌شد؟
فلاحیان: بله ریختن تو حسینیه‌اش‌، یعنی آشوب می‌شد.
دهباشی: شما وظیفه پیشگیری دارید؟
فلاحیان: بله پیشگیری می‌کردیم؛ نه این‌که به طرف بگویید آقا بیا برو زندان حرف نزن. خب با پیشگیری می‌شود کمترین هزینه را داد، [وقتی] نگذاریم که این موضوعات پخش بشود؛ [تنش هم کمتر می‌شود].
 در ادامۀ گفتگو فلاحیان با اشاره به اینکه موضوع تلاش برای پرت‌کردن اتوبوس نمونه‌ای در یک رمان دارد می‌گوید:
تو رمان‌ها من خواندم؛ توی رمان قدیم؛ این آقای کی بود؟ «گلشیری» بود این را درآورد؛یک رمانی هست توی کشورهای دیگر که این روشنفکرها می‌خواستند خودشان را مطرح بکنند؛ می‌گفتند ما توی یک اتوبوسی داشتیم می‌رفتیم این‌ها می‌خواستند ما را بیندازند توی درّه! آخر این حرف ملاکی دارد؟ یعنی از وزارت اطلاعات یا عوامل وزارتخانه شما را می‌خواستند بندازند توی درّه! اینقدر چُلُفتی‌بودند که نتونند شما را بیندازند توی درّه؟ و به فرض اینکه اگر می‌خواستند شما را بکشند راه حل‌های دیگری نداشتند برای کشتن شما؟ حالا چرابا اتوبوس و فاجعه و آبرو ریزی …؟
دهباشی: این رمان که نبود
فلاحیان: می‌گویم منشاء آن رمان بوده.
دهباشی: آهان پس این‌ها که دارند موضوع را می‌گویند می‌خواهند خودشان را مطرح کنند؟
فلاحیان: به طرف می‌گویند آقاجان تو به من فحش دادی! می‌گوید آقا من کِی به تو فحش دادم؟ می‌گوید تو توی دلت که به من فحش دادی! راست می‌گویند، می‌گویند شما توی دل‌تان با ما مخالفید. من می‌گویم ما حالا توی دلمان با شما مخالف یا موافق؛ شما مجموعه روزنامه‌های آن روزها را ببینید این‌ها چی به ما گفتند.
دهباشی: هیچ کدام صحّت ندارد؟
فلاحیان: دلیلش این است که در هیچ دوره‌ای این حرف‌ها را نمی‌توانستند بزنند؛ این حرف‌ها را در دوره ما در مطبوعات زدند. من می‌توانستم کنترل کنم؛ جوّ را امنیتی کنم [اما نکردم] و [دیدید که] بعد ما نتوانستند کنترل کنند؛ و حالا خفقانش را به من نسبت می‌دهند…..  »
***
به‌هرحال، این ماجرا چه زاییده تخیّلات زنده‌یاد گلشیری(به زعم فلاحیان) باشد و چه محصول کج‌سلیقگی نیروهای امنیّتی خودسر، چه توطئه عوامل نفوذی اسرائیل و چه به قول مصطفی پورمحمدی، نه کاری خودسرانه بلکه تصمیمی در سیستم بوده‌باشد، در خاطرات سیاسی ایران معاصر، به عنوان بخشی ناکام از پروژه «قتل‌های زنجیره‌ای» ثبت و ضبط شده‌است؛ اللهُ اَعلَم.
همین خاطره جمعی، سال‌ها پس از آن، زمانی‌که به‌اصطلاح آب‌ها از آسیاب افتاد، دستمایه نگارش چندکتاب و فیلمنامه و تهیه یک فیلم سینمایی شد. حدیث تشنه و آب، از منصور کوشان و یاس و داس از فرج سرکوهی، که هر دو از سرنشینان آن اتوبوس بودند، از این دست آثار می‌باشند؛ اما فیلم سینمایی دستنوشته‌ها نمی‌سوزند، ساخته محمد رسول‌اف به جهت انعکاس رسانه‌ای و تصویری بیشتر و پرداخت داستانی، روایی، هنری ژرف‌تر و نوع قصّه‌پردازی مدرن‌تر، برجستگی بیشتری یافته و توانسته‌است پدیده برخورد قهرآمیز بخشی از حاکمیّت ایران با نویسندگان را در مقطعی از تاریخ چنددهه اخیر، با ترفندهایی زیبایی‌شناختی، ترسیم‌نماید. این فیلم که بیش از این درباره‌اش سخن خواهیم‌گفت، در شرایطی دشوار ساخته‌شد و هرگز امکان نمایش عمومی را در داخل کشور نیافت و برای کارگردانش هم دردسرهای فراوانی ایجادکرد؛ بااین‌حال بخش از تاریخ معاصر ایران را روایت می‌کند که مقولاتی همچون سیاست، امنیّت، اصلاحات، هنر، ادبیات و اندیشه، همزیستی مسالمت‌آمیزی ندارند و روابطشان بحرانی شده‌است.
به دلیل همین ظرافت‌ها و پیچیدگی‌هاست که برآن شدیم پرونده‌ای مختصر برای موضوعی این‌چنین ذوابعاد و مفصّل ترتیب‌دهیم؛ بی‌آنکه درباره اجزاء و عناصر و بازیگران آن وقایع تأمل‌برانگیز، قضاوتی پیشینی داشته‌باشیم. داوری در این قبیل موارد، البته نیازمند اطلاعاتی وسیع، دقیق و درست می‌باشد که به گمان ما فعلا فاقد آنیم. آنچه در این میان مسلم است، برخورد حذفی حدّاقل بخشی از دستگاه حاکمه در دهه شصت و هفتاد خورشیدی، با مسأله‌ای به نام «روشنفکری» است. البته این نوع رفتار، محدود و منحصر به جریان‌های روشنفکری غیردینی، سکولار و معترض نبود؛ بلکه نواندیشان دینی نیز که نسبت به روندهای جاری در عرصه توسعه فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، موضع انتقادی داشتند، آماج حملات نظام و حامیانِ پرورده‌‍‌اش قرارمی‌گرفتند.
شکّی نیست که هر دولت-ملت مدرنی، ناگزیر از داشتن نهادی امنیّتی‌است. تردیدی هم نیست که آن دم‌ودستگاه اطلاعاتی، غالباً موجب حُسن‌شهرت و محبوبیّتی برای دولت متبوع خود نمی‌شود؛ اما بی‌آنکه قدر و ارج وزارت اطلاعات جمهوری‌اسلامی ایران مغفول افتد یا شأن و اجر کارکنان خدوم این نهاد، درپای کارنامه غیرقابل دفاع برخی نیروهای کج‌فکر آن، قربانی‌گردد، به هر روی باید روزی به این پرسش اساسی، بی‌پرده‌پوشی و تعارف پرداخته و پاسخ داده‌شود که چه فرایندی در داخل سیستم حاکم، به برخورد چکّشی و درنهایت قتل یک روشنفکر، نویسنده یا هنرمند، منجر و منتهی می‌شود. صورت دیگری از مسأله‌ای که میان رئیس‌جمهور خاتمی و دومین وزیر اطلاعاتش طرح می‌شود:
علی یونسی وزیر جایگزین دری نجف‌آبادی می‌گوید که در نخستین دیدار، خاتمی به او گفته‌است که «من از شما یک سؤال و یک درخواست دارم: سؤال اینکه علت مشکلی که در ماجرای قتل‌های زنجیره‌ای برای وزارت اطلاعات پیش آمد چه بود و چرا وزارت اطلاعات یک دانشمند را می‌کشد؟» یونسی علت و مشکل را اینگونه گفته که «وزارت اطلاعات نهادی امنیتی است، اما اساس این وزارتخانه یک نهاد نظامی است و از دل نظامی‌ها درآمده است»!

ترور در تهران، بحران در منطقه

زهرا کریمی‌نیا

صبحگاه چهارشنبه دهم مرداد ۱۴۰۳ ایران و جهان با خبری شوک‌آور و غیرمنتظره روبرو شد؛ رئیس دفتر سیاسی «حماس» در شمال تهران ترور شده، جان خود را از دست داده‌است.
خبرهای تکمیلی اما مبهم حاکی از آن بود که حوالی ساعت ۲ بامداد ۳۱ ژوئیه ۲۰۲۴ با اصابت موشک پرتاب‌شده‌ای از هوا به محل اقامت اسماعیل هنیه در یکی از آسایشگاه‌های جانبازان در شمال تهران، وی به‌همراه یکی از محافظانش(وسعیم شعبان) هدف سوءقصد مرگباری قرار گرفته‌است. او که روز قبل از آن(سه‌شنبه نهم مرداد) به همراه زیاد النخاله، دبیرکل جنبش جهاد اسلامی فلسطین با رهبر انقلاب دیدار کرده‌بود، روز چهارشنبه پس از شرکت در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان، به عنوان رئیس‌جمهور جدید ایران در مجلس شورای اسلامی و بازدید از نمایشگاه سرزمین تمدن‌ها در برج میلاد تهران به محل اقامت خود بازگشته‌بود.
بااینکه هیچ شخص، نهاد یا گروهی مسؤولیت این اقدام را به عهده نگرفت، اما با توجه به اینکه اسرائیل پس از حمله ۷ اکتبر حماس به این کشور که در آن ۱۲۰۰ نفر کشته‌شدند، قول «نابودی» مقامات ارشد حماس را داده بود، می‌توان پذیرفت که این ترور به دستور مقامات بالا و با مباشرت عوامل نفوذی اسرائیل در داخل ایران انجام گرفته‌شده‌باشد.
پس از انتشار خبر ترور هنیه مقامات لشکری و کشوری ایران با انتشار پیام‌های تسلیت جداگانه به این موضوع واکنش نشان و وعده انتقام و خونخواهی دادند. موجی از اعلام محکومیت‌ها از سوی بسیاری از شخصیت‌های کشورهای جهان به راه افتاد. دولت جمهوری‌اسلامی‌ایران نیز سه‌روز عزای عمومی اعلام‌کرد و تجمعات مختلفی هم در سراسر کشور در تقبیح این اقدام برگزار شد.
آیین وداع با پیکر رئیس دفتر سیاسی حماس و محافظش هم شامگاه همان‌روز در معراج شهدای تهران برپاگردید. همچنین مراسم تشییع دو قربانی این ترور هدفمند، از ساعت ۸ صبح پنجشنبه ۱۱ مرداد ۱۴۰۳ با اقامه نماز میّت توسط حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دانشگاه تهران، انجام شد. این مراسم با سخنرانی محمدباقر قالیباف و حضور گسترده مسؤولان بلندپایه کشور، از جمله دکتر پزشکیان، رئیس‌جمهور و جمع کثیری از مردم، همراه بود. تشییع پیکر اسماعیل هنیه و محافظش از دانشگاه تهران به سمت میدان آزادی تا چهار راه نواب برگزار شد.
جسد هنیه و محافظش پس از تشییع در تهران و تکمیل مراحل بررسی جزئیات حادثه، به دوحه منتقل شد و روز جمعه دوازدهم مردادماه با حضور «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر و نخست‌وزیر قطر و رهبران گروه‌های مقاومت فلسطین و هیأت‌های رسمی ایران، ترکیه و کشورهای عربی پس از اقامه نماز بر پیکر وی در مسجد «محمد بن عبدالوهاب» دوحه در مقبره‌«امام الموسس» در «لوسیل» به خاک سپرده‌شد. بر اساس گزارش‌ها، هزاران نفر بعد از نماز جمعه در مسجد مذکور بر پیکر اسماعیل هنیه به امامت خلیل الحیه، یکی از رهبران مقاومت حماس، نماز میّت اقامه کردند. «زیاد نخاله» دبیرکل جنبش جهاد اسلامی، خالد مشعل و دکتر عارف، معاون اول رئیس‌جمهور ایران، نیز در این مراسم حضور داشتند.
«مراد العضایله»، دبیرکل اخوان المسلمین، «همام سعید»، دبیرکل سابق اخوان المسلمین و «عبدالحمید ذنیبات»، رئیس مجلس شورای این گروه، علاوه بر «وائل السقا»، دبیرکل موقت حزب جبهه کار اسلامی و «احمد الرزقان»، رئیس مجلس شورای این حزب از شرکت‌کنندگان این مراسم بودند. برای بررسی دقیق‌تر ابعاد سیاسی-نظامی و اهمیت بین‌المللی این ترور در تهران و آن هم در آغاز کار دولت چهاردهم که پس از حادثه سقوط بالگرد حامل ابراهیم رئیسی بر روی کار آمده‌بود، لازم است ابتدا به بررسی احوال، کارنامه و افکار و مواضع اسماعیل هنیه بپردازیم.
زندگینامه اسماعیل هنیه
ابوالعبد اسماعیل عبدالسلام احمد هنیه در ۲۹ ژانویه ۱۹۶۳ در اردوگاه الشاطی(مخیم الشاطئ) در نوار غزّه تحت اشغال مصر به دنیا آمد. محل اصلی زندگی خانواده‌اش قبل از آوارگی، روستای الجوره در عسقلان بوده‌است. پدر و مادرش در جریان جنگ اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۴۸ از خانه‌هایشان، اخراج شدند یا از آنها فرار کردند. او در مدارس سازمان ملل متحد (آنروا) تحصیل و دوره دبیرستان را در دانشسرای دینی الازهر در غزّه کامل‌کرد و در سال ۱۹۸۱ وارد دانشگاه اسلامی غزّه شد و به عضویت انجمن اسلامی این دانشگاه در آمد. وی همچنین از سال ۱۹۸۳ تا ۱۹۸۴ عضو شورای دانشجویی دانشگاه بود و از سال ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۶ به نمایندگی از اخوان‌المسلمین ریاست شورای دانشجویی دانشگاه را بر عهده داشت. هنیه در سال ۱۹۸۷ تقریباً هم‌زمان با آغاز انتفاضه اول از دانشکده تربیت دانشگاه اسلامی غزّه در رشته زبان و ادبیات عرب دانش‌آموخته شد.
اسماعیل هنیه در تظاهرات انتفاضه اوّل شرکت‌کرد و توسط دادگاه نظامی اسرائیل به زندان محکوم شد. او بار دیگر در سال ۱۹۸۸ توسط اسرائیل بازداشت و به ‌مدّت شش‌ماه و در سال ۱۹۸۹ به مدت سه‌سال زندانی شد. پس از آزادی، در سال ۱۹۹۲، مقامات نظامی اسرائیل بار دیگر او را در تاریخ ۱۷/۱۲/۱۹۹۲ همراه با ۴۱۵ نفر از رهبران و فعالان حماس و جهاد اسلامی، ازجمله عبدالعزیز الرنتیسی، محمود زهار، عبدالعزیز رنتیسی به مرج الزهور در جنوب لبنان تبعید کردند. این فعّالان بیش از یک‌سال در جنوب لبنان ماندند، جایی که به گفته بی‌بی‌سی: «حماس در معرض رسانه‌های بی‌سابقه‌ای قرار گرفت و در سراسر جهان شناخته شد». اسماعیل هنیه یک سال بعد به غزّه بازگشت و به ریاست دانشگاه اسلامی منصوب شد.
هنیه، همچون یک سیاستمدار
اسماعیل هنیه در ۱۶ فوریه ۲۰۰۶ در پی پیروزی «فهرست تغییر و اصلاحات» حماس در انتخابات ۲۵ ژانویه ۲۰۰۶ به‌عنوان نخست‌وزیر نامزد شد. او رسماً در ۲۰ فوریه با محمود عباس، رئیس دولت فلسطین دیدارکرد و در ۲۹ مارس ۲۰۰۶ سوگند خورد.
در پی این انتخابات اسرائیل مجموعه‌ای از ترتیبات تنبیهی، ازجمله تحریم‌های اقتصادی را علیه تشکیلات خودگردان وضع کرد. نخست‌وزیر وقت اسرائیل ایهود اولمرت، اعلام کرد اسرائیل به تشکیلات خودگردان فلسطین اجازه‌نمی‌دهد حدود ۵۰ میلیون دلار از عواید مالیاتی جمع‌آوری‌شده از سوی اسرائیل به نیابت از تشکیلات خودگردان به آن منتقل شود. هنیه این تحریم‌ها را رد و اعلام کرد که حماس نه خلع سلاح می‌شود، نه اسرائیل را به رسمیّت می‌شناسد.
در پی آن، آمریکا درخواست‌کرد۵۰ میلیون‌دلار کمکِ هزینه‌نشده به تشکیلات خودگردان به آمریکا بازگردانده شود که وزیر اقتصاد فلسطین با آن موافقت‌کرد. هنیه متعاقبِ از دست دادن کمک آمریکا و اتحادیه اروپا، گفت: «غرب همیشه از کمک‌هایش برای اعمال فشار به مردم فلسطین استفاده می‌کند».
در این گیرودار لازم بود توافقی با محمودعباس حاصل شود تا از فراخوان او برای انتخابات جدید جلوگیری شود. در شب این توافق در ۲۰ اکتبر ۲۰۰۶ برای پایان دادن به جنگ جناحی بین فَتح و حماس، به کاروان هنیه در غزّه سوءقصد و یکی از خودروهای آن به آتش کشیده‌شد. در این حمله به هنیه آسیبی نرسید. منابع حماس از آن واقعه، تعبیر به ترور نکردند. منابع امنیتی تشکیلات خودگردان گزارش کردند حمله‌کنندگان بستگان یک عضو فتح بودند که در درگیری‌ها با حماس کشته شده بود. پس از ترک مخاصمه میان فتح و حماس، در دسامبر ۲۰۰۶ و برقراری آرامشی نسبی، به هنیه اجازه ورود به غزّه از مصر در گذرگاه مرزی رَفَح داده نشد. این گذرگاه، هنگامی که هنیه از اولین سفر رسمی خارجی خود به‌عنوان نخست‌وزیر به غزّه بازمی‌گشت، به دستور وزیر دفاع وقت اسرائیل، امیر پرتز بسته‌شد. او درحدود ۳۰ میلیون دلار آمریکا پول نقد بودجه تشکیلات خودگردان را با خود حمل می‌کرد. مقامات اسرائیلی بعدها گفتند در صورتی که پول در مصر بماند و به یک حساب بانکی اتحادیه عرب منتقل‌شود به هنیه اجازه عبور از مرز را می‌دهند. این واقعه موجب نبرد مسلحانه‌ای شد بین ستیزه‌جویان حماس و نگهبانان ریاست تشکیلات خودگردان. دیده‌بانان اتحادیه اروپا که این گذرگاه را اداره می‌کردند به ایمنی تخلیه شدند. وقتی هنیه سعی به گذر از مرز کرد تبادل آتش درگرفت و یک محافظ کشته و پسر بزرگ او زخمی شد. حماس این حادثه را تلاش گروه رقیب فتح برای کشتن هنیه خوانده و آن را محکوم‌کرد. این باعث جنگ مسلحانه در نوار غزه و کرانه باختری بین نیروهای حماس و فتح شد. از هنیه نقل شد که می‌داند متهمان کیستند ولی از شناساندن آنها خودداری کرد و خواهان وحدت فلسطینیان شد. مصر پیشنهاد میانجی‌گری داد.

دولت وحدت ملی فلسطین ۲۰۰۷
هنیه در ۱۵ فوریه ۲۰۰۷ در چارچوب فرایند تشکیل حکومت وحدت ملی بین حماس و فتح استعفا داد. او در ۱۸ مارس ۲۰۰۷ حکومت جدیدی به‌عنوان رئیس کابینه‌ای که شامل سیاست‌مداران فتح و نیز حماس بود تشکیل داد.در ۱۴ ژوئن ۲۰۰۷، در میانه نبرد ۲۰۰۷ غزه، محمود عباس انحلال حکومت وحدت مارس ۲۰۰۷ و اعلان یک وضعیت اضطراری را اعلام کرد. هنیه برکنار شد و عباس با فرمان‌های ریاست تشکیلات بر کرانه باختری و غزه حکومت می‌کرد. سرانجام در سال ۲۰۱۶ هنیه پذیرفت از غزّه به قطر، جایی‌که دفتری در دوحه داشت، نقل مکان کند.
رابطه با نیروی قدس سپاه پاسداران
در دی ۱۳۹۸ هنیه و هیأتی از حماس در تهران با اسماعیل قاآنی فرمانده نیروی قدس دیدار و گفتگو داشتند. هنیه گفته‌بود که جمهوری‌اسلامی‌ایران ۷۰ میلیون دلار به جنبش حماس پول داده‌است. الزهار از مقام‌های ارشد حماس گفته است:« قاسم سلیمانی، فوراً درخواست ما را پاسخ داد و فردا در فرودگاه ۲۲ میلیون دلار در چمدان به ما تحویل داد». الزهار همچنین اظهار داشته‌بود:« «قرار بوده‌است مبلغ بیشتری پرداخت‌شود؛ اما (هیأت حماس) ۹ نفره بود و نمی‌توانستیم بیش از این حمل کنیم، زیرا هر چمدان ۴۰ کیلوگرم گنجایش داشت».

ریاست دفتر سیاسی حماس
در نوامبر ۲۰۱۶ گزارش‌هایی مبنی بر جانشینی حماس به‌جای خالد مشعل به‌عنوان رهبر حماس مطرح‌شد. هنیه، مشعل و محمود عباس در قطر برای بحث در خصوص آشتی ملی و انتخابات‌های پیش رو دیدار کردند. این دیدار نشان از آن داشت که هنیه به جای دو نامزد محتمل دیگر، موسی ابو مرزوق و محمود زهار انتخاب شده‌است.
در سال ۲۰۱۸ ایالات متحده آمریکا هنیه را در فهرست تروریست‌های ویژه جهانی قرار داد.
در فوریه ۲۰۲۰ هنیه با رئیس‌جمهور ترکیه رجب طیب اردوغان دیدار کرد. وزارت امور خارجه آمریکا این دیدار را آسیب‌زننده به منافع مردم فلسطین و تضعیف‌کننده تلاش‌های جهانی برای جلوگیری از حملات تروریستی از غزه خواند.
در اوت ۲۰۲۰ هنیه با محمودعباس تماس‌گرفت و توافقنامه صلح اسرائیل–امارات متحده عربی را رد کرد واقعه‌ای که رویترز آن را یک نمایش نادر وحدت خواند. در ۲۶ ژوئیه ۲۰۲۳ هنیه با اردوغان و محمود عباس دیدار کرد. تلاش ترکیه برای آشتی بین فتح و حماس پشت پرده این دیدار بود.
هنیه، همچون فرمانده جنگ حماس و اسرائیل
در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ در روز حمله حماس به اسرائیل، هنیه در استانبول ترکیه بود. ویدئویی از دوحه هنیه را در حال جشن گرفتن حمله حماس به اسرائیل به همراه دیگر مقامات حماس پیش از سجده و حمد خداوند نشان می‌داد. این‌گونه بود که، هنیه چهره شاخص و کانونی این حمله شد و در منظر عام این عملیات را سرآغاز دوره جدیدی در درگیری فلسطین و اسرائیل توصیف کرد.
هنیه در یک سخنرانی تلویزیونی به تهدیدات نسبت به مسجدالاقصی، محاصره نوار غزّه از سوی اسرائیل، و مرارت‌های پناهندگان فلسطینی استناد کرد: «چند بار به شما هشدار دادیم که مردم فلسطین ۷۵ سال است دارند در اردوگاه‌های پناهندگان زندگی می‌کنند، و شما از به رسمیّت شناختن حقوق مردم ما سر باز می‌زنید»؟ او به روند عادی سازی رابطه با رژیم اسرائیل به‌شدت تاخته و اعلام کرد که این شیوه، نمی‌تواند مسأله فلسطین را حلّ و فصل کند.در ۲ نوامبر ۲۰۲۳، هنیه اظهار داشت اگر اسرائیل با آتش‌بس و گشایش گذرگاه‌های بشردوستانه برای آوردن کمک بیشتر به غزّه موافقت‌کند، حماس برای «مذاکرات سیاسی برای یک راه چاره دو کشوری با قدس به عنوان پایتخت فلسطین موافق است» و افزود «اسرای اسرائیلی نیز در معرض همان نابودی و مرگ مشابه مردم ما هستند».

تهران، ایستگاه آخر
سرانجام بامداد ۱۰ مرداد ۱۴۰۳ هجری شمسی (۳۱ جولای ۲۰۲۴ میلادی)، یک روز بعد از برگزاری مراسم تحلیف مسعود پزشکیان، نهمین رئیس جمهور ایران و آغاز به کار دولت چهاردهم، خبر رسید که اسماعیل هنیه که برای حضور در مراسم تحلیف به تهران آمده بود، به همراه یکی از محافظانش ترور شده‌است.
اوکه در اکثر ادوار زندگی خود، با مرگ دست‌وپنجه نرم کرده و بارها هدف سوءقصدهای نافرجام قرار گرفته‌بود، در زمان و مکانی جان خود را از دست داد که کسی فکرش را هم نمی‌کرد و علی‌القاعده یکی از امن‌ترین جاهای جهان برای وی و همفکرانش باید می‌بود.
هنیه همواره از اهداف اصلی جوخه های ترور اسرائیل بوده است و مقام های رژیم تل آویو نیز همواره بر این امر تأکید داشته‌اند. آخرین باری که وی به طور مستقیم هدف عملیات ترور اسرائیل قرار گرفته‌بود در سپتامبر ۲۰۰۳ بود. هنیه خود روایتی شنیدنی از این ترور داشت: «در سپتامبر ۲۰۰۳ میلادی همراه شیخ احمد یاسین به دیدار دکتر مروان ابوراس رفته بودیم. وقتی ناهار را در منزل ایشان میل کردیم، ناگهان یک هواپیمای اف۱۶ محلی را که در آن بودیم بمباران کرد. سقف فروریخت و همه جا را دود و گرد و خاک فراگرفت. به شکرانه پروردگار موفق شدیم از منزل خارج شویم و خداوند ما و خانواده دکتر ابوراس را نجات داد».
اسماعیل هنیه متأهل و دارای چندهمسر و ۱۳ فرزند بود که سه نفر از آنها در سال ۲۰۲۴ ترور شدند. در اکتبر ۲۰۲۳ جنگنده‌های ارتش اسرائیل خانه هنیه در شهره غزّه را بمباران کردند که طی این حادثه ۱۴ نفر از اعضای خانواده وی از جمله یک برادر و برادرزاده‌اش کشته شدند. در نوامبر ۲۰۲۳، طبق گزارش‌ها، یک نوه او در یک حمله هوایی اسرائیل در شهر غزّه جان باخت. در اواخر همان ماه، نوه بزرگ او در حمله اسرائیل کشته شد. سه تن از پسران و سه نوه او در حمله هوایی اسرائیل در نوار غزّه در ۱۰ آوریل ۲۰۲۴ ترور شدند. سه خواهر او شهروند اسرائیل هستند و از دهه ۱۹۷۰ تاکنون در شهرک تل سبع در صحرای نگب زندگی می‌کنند. تعدادی از خواهرزاده‌های هنیه نیز در ارتش اسرائیل خدمت کرده‌اند.

کارنامه هنیه در یک نگا
از جمله سمت‌های اسماعیل هنیه در طول های سال‌های گذشته می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
دبیر پیشین هیأت امنای دانشگاه اسلامی غزّه
مسؤول پیشین امور اداری دانشگاه اسلامی غزّه
مدیر سابق علمی دانشگاه اسلامی غزّه
عضو سابق امنای دانشگاه اسلامی غزّه
عضو کمیته عالی گفتگوی حماس با بقیه گروه‌های فلسطینی و تشکیلات خودگردان
عضو کمیته عالی پیگیری انتفاضه به نمایندگی از حماس
عضو رهبری سیاسی جنبش حماس
ریاست دفتر شیخ احمد یاسین رهبر و بنیانگذار جنبش مقاومت اسلامی حماس (که در ۲۲ مارس ۲۰۰۴ ترور شد)
عضو سابق هیأت مدیره جمعیت اسلامی غزّه
رئیس باشگاه جمعیت اسلامی غزّه به مدت ۱۰ سال

یک ترور و پیامدهای آن
ترور رئیس دفتر سیاسی حماس، آن هم در تهران، مسأله‌ای نبود که بتوان به‌سادگی از کنار آن گذشت. این واقعه غیرمنتظره تا چندین روز پس از وقوع، به تیتر اول خبرگزاری‌ها تبدیل شد و تحلیل‌گران و ناظران و مقامات سیاسی متعددی از سراسر جهان به بحث و اعلام موضع درباره آن پرداختند. در این میان اما دو موضوع اساسی، محلّ بحث و مناقشه بود؛ نخست شکاف امنیتی، اطلاعاتی غیرقابل‌قبولی که انجام چنین عملیاتی را در تهران ممکن ساخته‌بود و دو دیگر، واکنش جمهوری‌اسلامی‌ایران به این پدیده بی‌سابقه.
بی‌تردید امکان چنین عملیات دقیق و بی‌نقصی در تهران، جایی‌که ده‌ها مهمان بلندپایه خارجی تحت شدیدترین تدابیر امنیتی، حضور دارند و برای نماینده کشور فلسطین نیز سنگین‌ترین پروتکل‌ها، در نظر گرفته‌شده‌است، یک شکست برای دستگاه‌های حفاظتی، اطلاعاتی و امنیتی ایران به حساب می‌آمد؛ مضافاً این‌که در ماه‌های پیش از آن نیز، مقامات نظامی ایران در خارج و داخل هدف ترورهای موفق قرار گرفته‌بودند و این واقعه حتی این تشکیک را در اذهان خاص و عام ایجاد نمود که ای‌بسا سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی نیز نتیجه یک عملیات پیچیده تروریستی می‌تواندباشد! که اگر چنین باشد، باید به دنبال عوامل نفوذی در میان بالاترین سطوح مسؤولان امنیتی و اطلاعاتی ایران گشت. هرچند اسماعیل خطیب وزیر اطلاعات دولت‌های سیزدهم و چهاردهم، در خصوص نقش عوامل نفوذی در ترور شهید هنیه، تأکید کرد که بر اساس گزارش‌ها و اطلاعیه‌ای که سپاه پاسداران داده، برای این موضوع نقشی دیده نشده‌است.
این اظهارنظر وزیر اطلاعات فعلی در تناقض با هشداری است که وزیر اطلاعات اسبق، علی یونسی، از مدتها پیش داده‌بود؛ وی در سال ۱۴۰۰ در مصاحبه با «جماران» گفته‌بود: «…در ۱۰ سال اخیر متاسفانه نفوذ موساد در بخش‌های مختلف کشور به حدّی است که جا دارد همه مسؤولان جمهوری اسلامی برای جان خودشان نگران باشند. متاسفانه سازمان‌های امنیتی و اطلاعاتی به جای اینکه آنها را شناسایی کنند به جان خودی‌ها افتاده‌اند. غفلت از موساد سبب شده که نفوذ کند و این‌گونه ضربه بزند. به گونه‌ای که صریحاً مسؤولان جمهوری اسلامی را تهدید کند. برای من به عنوان فردی که مدتی در وزارت اطلاعات کار کرده‌ام، بسیار دردآور است. در زمان ما و قبل از ما چنین نفوذهایی وجود نداشت و آنچه می‌گفتند کار اسراییل است، ثابت شد که نبود… بعد از ما به ‌دلیل رقابت سرویس‌های اطلاعاتی، موازی‌کاری که در وزارت اطلاعات رخ داد و سازمان‌های جدیدی که در مقابل وزارت اطلاعات ایجاد شد، وزارت اطلاعات را تضعیف کردند».
مسأله دیگر و چه‌بسا مهم‌تر، نحوه پاسخ جمهوری‌اسلامی‌ایران به این تعرّض جسورانه به تمامیّت ارضی کشور بوده و هست. این پاسخ، که به کرّات از سوی مقامات سیاسی و نظامی ایران مورد تأکید قرارگرفته‌است، باید در تصویری وسیع‌تر و در سطح منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دیده و ارزیابی شود. برای نمونه، موضع وزیر امورخارجه روسیّه درباره ترور اسماعیل هنیه، قابل‌توجه بود؛ سرگئی لاوروف در واکنش به این حادثه در مصاحبه‌ای گفت که ترور رئیس دفتر حماس در تهران، اقدامی برای تحریک ایران بود.
او در گفتگو با شبکه خبری راشاتودی گفت که ایران از تسلیم شدن در برابر اقدامات تحریک‌آمیز و کشیده‌شدن به عملیات نظامی در مقیاس بزرگ خودداری می‌کند و ترور اسماعیل هنیه تلاشی برای تحریم تهران بود. وی افزود: «تلاش داشتند تا ایران را تحریک کنند و به همین دلیل رئیس دفتر جنبش حماس در تهران ترور شد». وزیر امور خارجه روسیه هشدار داد: «خطر تبدیل شدن بحران غزّه به درگیری گسترده در منطقه بسیار زیاد است». لاوروف اضافه کرد: «معتقدم که سران ایران مواضع مسؤولانه و متعادلی اتخاذ می‌کنند و به دنبال جلوگیری از تشدید درگیری در منطقه هستند». در محافل تحلیلی، خبری داخلی و حتی در افواه عام ایرانیان، این ذهنیّت به وجود آمده و این شِبه‌ِخبر پیچیده‌بود که رئیس‌جمهور جدید ایران، مسعود پزشکیان، از رهبری نظام درخواست کرده‌است که در پاسخ به این اقدام تروریستی، خویشتنداری و تأمل بیشتری نماید تا دولت تازه‌کار وی در همان ابتدای راه، دچار بحران امنیتی نشود.
واقعِ امر هرچه باشد، تا لحظه نگارش این یادداشت، جمهوری‌اسلامی‌ایران واکنشی عملی به ترور اسماعیل هنیه در تهران نشان نداده‌است که در نوع خود، جالب توجه است و در تناقض با ادبیاتی که مقامات نظامی و امنیتی، پس از این واقعه، در پیش گرفته‌بودند. باید صبر کرد و دید عاقبت این ماجرا به کجا خواهد انجامید.

آناتومی یک سقوط و یک صعود

سرمقاله 

 حسن اکبری بیرق 

۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳سقوط بالگرد حامل سیدابراهیم رئیسی در منطقه ورزقان آذربایجان‌شرقی، مٌهر خاتمت و نقطه پایانی بود بر یک دوره از ادوار سیزده‌گانه ریاست‌جمهوری اسلامی ایران تا آن زمان. این دوره ناتمام، با این‌که کمتر از سه‌سال به طول انجامید، در مسیر سیاست‌ورزی و حکمرانی در ایران، تأثیری پایدار، چه نیک و چه بد، برجای نهاد. با این‌حال، سخن‌گفتن درباره ابعاد منفی آن سه‌سالِ خاکستری و بلکه تاریک، با جان‌باختن تراژیک آن چندتن و به دنبال آن، تصویرسازی‌های اغراق‌آلود و بازنمودهای کرامت‌اندود از «شهید جمهور» در رسانه‌های رسمی، منعِ نانوشته‌ای یافت؛ گویی تمامی سیّئات ممکنِ کارگزاران آن دوره، از صدر تا ذیل، با باد و آب و خاک سرد منطقۀ سقوط و آتش فاجعۀ سانحه، تطهیر شد و مرگ «شهادت‌گونه» رئیس‌جمهور، کفّاره‌ای شد برای تصفیه کامل قصورها و تقصیرهای وی؛ طُرفه این‌که آن دولتمرد فقید، هرچند نتوانست ابراهیم‌وار جان به سلامت از آتش برهاند، عیسی‌گون بر صلیب مرگ بوسه‌زد تا بار گناهان همکاران و یاران خویش را بر دوش کشد و شفیع آنان در محکمه عدالتخواه شهروندان ایران گردد و باب گفتگوی انتقادی در این‌باره را بربندد!
گذشت زمان امّا، بر حافظه تاریخی کوتاه‌مدت مردمان این روزگار و نخبگان این دیار نتوانست فــــــــائق‌آیــــــد؛ آب‌ها کــــــمی کــــــــه از آسیــاب افتــاد، به لــطف فضــــای رهــــــــــای شبکــــــــه‌های اجتــــــماعی و رسانــــــه‌های رهیده از فیــــــلتر «وزارت قــــــــــــــطع‌ارتباطات» و «شــــــورای‌عالی فــــــــضای‌مجازیِ» دولــــــت سیـزدهم، زمزمه‌های نقدونظر، آهسته‌آهسته فریاد شدند و پاره‌هایی نسبتاً عریان از وجوه بی‌پایانِ ناکارآمدی‌های اجرایی و ناسنجیدگی‌های گفتاری دولتیانی که گرفتار نحسیِ «سیزده» شده‌بودند، نقل محافل کارشناسی و فنّی شد و آن‌عده‌ که هرگز «حقیقت» را در پای «سیاست» ذبح شرعی نمی‌کنند، از تعارف کم‌کردند و بر مَبلغِ نقدِ منصفانه مدعیات بی‌پشتوانه کارگزاران دولت ناتمام، افزودند؛ کارگزارانی که بسیار خوش‌اقبال بودند که خون رئیسشان، فعلا وثیقۀ آزادی موقّت آنان گردید از محبس ارزیابی دقیق؛‌ و کسی گریبان آنان را نگرفت به جرم نادیده‌انگاشتن شعور شهروندان در قبال ادّعاهایی همچون ایجاد شغل با یک‌میلیون تومان و ساخت یک‌میلیون مسکن در سال و سخنان سوررئالیستی فراوان دیگر.
از اینها که بگذریم، همه ماجرا از به قدرت رسیدن مرحوم رئیسی و دولتش در رقابتی کم رونق و بدون حضور رقیبی جدّی آغازشد. انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۴۰۰ را سرآغاز پروژه‌ای باید دانست که بعدها توسط علی لاریجانی صفت «خالص‌سازی» به خود گرفت و «یکدست‌‌سازی» نیز نامیده-شد. قابل پیش‌بینی بود که این پروژه به دلایل متعدد، قرین توفیق نشود؛ چراکه پیش از اجرایی شدن آن، حذف نیروها و شخصیّت‌های کارآمد، مجرّب، امتحان‌پس‌داده، وفادارِ حقیقی به نظام و باورمند به منافع ملّی- از هردو جناح عمده سیاسی- در دستور کار قرارگرفت و به تَبَعِ آن بدنۀ مدیریتی و تکنوکراسی کشور، به یکباره از کارگزاران توانا و سیاستگذاران دانا خالی‌شد. ناگفته پیداست که چنین خلاء فراگیری در اداره کشور چه نتایج بنیان برافکنی می‌توانست داشته‌باشد، که داشت. بسیاری از صاحب نظران در همان ابتدای راهِ دولت رئیسی هشدار داده‌بودند که این قافله، یا بقول خودِ آن مرحوم، آن لوکومتیو پیشرفت، راه به جایی نخواهدبرد و بلکه حکمرانی کشور تحریم‌زده و کرونا دیده‌ای چون ایران را از ریل عقلانیت و تدبیر به در خواهدبرد. آن اِنذارها و هشدارهای دلسوزان و منتقدان، البته در عزم دولت سیزدهم برای گماردن افراد ناکارآمد در پست‌های کلیدی و میانی و حتی فرودست، خللی ایجاد نکرد. وعده‌های پر طمطراق اما نیاندیشیده، ادبیات ضعیف و گاه سخیف برخی مدیران ارشد، ادّعاهای بی‌پایه در حیطه دانش، سیاست، فرهنگ و اقتصاد و گفتارهای غیرخردمندانه و گاه آخرالزّمانی و به-اصطلاح انقلابیِ عاملانِ سیاست داخلی و خارجی، به چشم اسفندیار و پاشنه آشیل دولت سیزدهم تبدیل‌شد و مشت خالی حکمرانی آن را باز و بازتر نمود.
اما هیچ‌یک از این مشکلات، در سالِ نخست ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی هنوز چندان برجسته نشده‌بود، تا این‌که مدیریت نادرست وزارت کشور و نیروی انتظامیِ تحت فرمان آن(فراجا) بسی زودتر از دیگر بخش‌ها، کار خود را کرد و فاجعه‌ای ملّی آفرید؛ اهتمام بیش از حدّ و غیرمنطقی و فراقانونی و غیرشرعی نیروی انتظامی بر «گشت ارشاد» و سختگیری به دختران و بانوان این سرزمین در رعایت حجاب، سرانجام به فوت یکی از هزاران زن دستگیر شده در سطح کشور منجر شد. مهسا(ژینا) امینی، دختر کُردی که در سفر به تهران، گرفتار وَن «ارشاد» نیروی انتظامی وقت شده و بنابر تصاویر منتشرشده، پوششی نامتعارف و غیرشرعی نیز نداشت، هنگام بلاتکلیفی در صف انتظار برای اخذ تعهد و شرکت در به‌اصطلاح، «کلاس توجیهی» در یکی از مراکز پرازدحام پلیس، بَدحال شده، سرانجام در روز ۲۵ شهریور ۱۴۰۱، در بیمارستان کسری درگذشت.
بی‌تدبیری مسؤولان امر در مدیریت بحران و کنترل خشمِ بحقّ شهروندان، بحرانی آفرید که با یک عذرخواهی ساده و برکناری و توبیخ مسبّبان حادثه و قول پیگیری امر از مجاری قانونی و شفاف‌سازی و صداقت‌ورزی با مردم، قابل پیشگیری بود؛ کاری که از مدیران آن دولت و برخی دولت‌های پیشین ساخته نبود! به هرروی جان‌باختن مظلومانه ژینا، آتش خشمی خیابانی را برافروخت که خشک و ترِ ارکان نظام را با خود می‌توانست بسوزاند. نکته خطیرتر نیز دمیدن معاندان و منتقدان تندوتیز جمهوری‌اسلامی بر این شعله بود با همراهی دستگاه عظیم تبلیغاتی‌شان.
این اعتراضات خیابانی چندماهه که «زن، زندگی، آزادی» نامیده‌شد و در فضای مجازی نیز انعکاس بی‌سابقه‌ای یافت و تلفات جانی و مالی فراوان و خسارات بی‌پایانی به کشور تحمیل و ده‌ها هزار نفر را روانه زندان و خیل پرشماری از دانشجویان و استادان دانشگاه‌ها را از تحصیل و تدریس‌ محروم-کرد، تنها گرفتاری دولت سیزدهم نبود؛ مواجهه کارشناسانه با صدها معضل و اَبَرمسأله حل‌ناشده در تمامی عرصه‌های حکمرانی، اعم از داخلی و خارجی، سیاسی و اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و…. در ناصیۀ کارگزاران دولت رئیسی که یک‌شبه از ماهی به ماه رسیده‌بودند، دیده‌نمی‌شد. کار از نقد و نصیحت دولت توسط ملّت و نخبگان و صاحب‌نظران گذشته‌بود و روزی نبود که لغزش‌ها و ناراستی‌های زبانی و کاستی‌های اجرائی مسؤولان، از صدر تا ذیل، در رسانه‌ها موضوع طنزی و تمسخری قرارنگیرد. بر اینها بیافزایید عملیات‌های پی‌در‌پی و موفق اسرائیل علیه ایران را که کارآمدی نیروهای امنیتی و اطلاعاتی و نظامی را زیرسؤال می‌برد که حتی عملیات «وعده صادق» نیز نمی‌توانست مرهمی بر این زخمی باشد که به غرور ملّی آسیب زده‌بود؛ آسیبی شدید و عمیق.
آری، بوی الرّحمن یکدست‌سازی حاکمیّت در نخستین روزهای سال ۱۴۰۳ بلندشده‌بود؛ حتی برخی تحلیل‌گران، نوای به پایان نرسیدن دولت سیزدهم یا پایان بی‌توفیق آن را سرداده‌ و بر این باور بودند که نظام باید فکری به حال این وضعیت نابه‌سامان بکند؛ وگرنه سالی دشوار و ماه‌های پرآشوبی در پیش خواهیم‌داشت. تا این‌که در آخر اردیبهشت‌ماه، آن اتفاق غیرمنتظره افتاد و اگرچه رسانه ملّی مثل همیشه کار خبررسانی را با ردّوانکار آغازکرد؛ بزودی معلوم‌شد که رئیس دولت سیزدهم در سانحه سقوط بالگرد، از دنیا رفته‌است و طبعاً کار این گروه به آخر رسیده. نمی‌گوییم سقوط مشکوک، چراکه مجاری رسمی نیز از این تعبیر استفاده‌نکردند؛ اما وقایع تلخ و اعجاب‌آورِ پس از آن، جای هرگونه شکّ و شبهه را درباره غیرعمدی بودن حادثه، محفوظ می‌دارد.
***
برپایه قانون اساسی جمهوری‌اسلامی‌ایران، درصورت فقدان رئیس‌جمهور-به هر دلیلی- در عرض پنجاه‌روز، باید رئیس‌جمهور جدید انتخاب‌گردد؛ به همین علت، درست از فردای خاکسپاری ابراهیم رئیسی و همراهانش، گفتار سیاسیّون، به مسأله انتخابات ریاست‌جمهوری و کاندیداها و آرایش نیروها برای معرفی گزینه و دفاع از آن، معطوف شد. انتظار می‌رفت که اصلاح‌طلبان ناب، همچون انتخابات مجلس که سه‌ماه پیش از آن برگزارشده‌بود و چند انتخابات قبل‌تر، موضع انفعالی و کناره‌جویانه و در برخی موارد تحریمی داشته‌باشند؛ اما از همان آغاز به نظر می‌رسید که قصد ورود مشروط و محتاطانه به این عرصه را دارند و در نهایت نیز ۱۸ خرداد ۱۴۰۳ اعلام شد که در نشست مجمع عمومی«جبهه اصلاحات ایران»، آقایان عباس آخوندی، مسعود پزشکیان، اسحاق جهانگیری حائز دو-سوم آراء به‌عنوان کاندیداهای معرفی شده از سوی جبهه اصلاحات ایران شدند. چهره‌های شاخص اصلاحات، به تصریح یا تلویح، شرط حضور فعّال خود در این عرصه را، تأیید صلاحیّت این گزینه‌ها اعلام‌کردند. این اعلام موضع، البته از انتقاد دوست و دشمن، اصلاح‌طلب و اصولگرا و اپوزیسیون داخل و خارج، مصون نماند و تا پیش از انتشار رسمی لیست منتخب شورای نگهبان، در عرصه عمومی، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، نقدونظرهای فراوانی برانگیخت. هرکسی و گروهی از ظنّ خود به موضوع نگریست. به نظرمی‌رسید رویکردهای درون‌گروهی اصلاح‌طلبان و اعتدالیّون قابل جمع نیست؛ چراکه در یک‌سر این طیف، بودند کسانی‌که موافق بی‌قیدوشرط مشارکت بودند و در سر دیگر طیف نیز تحریمی‌های سرسخت قرارداشتند و حتی رأی دادن را غیراخلاقی و خیانت به آرمان‌ جنبش‌ها و خیزش‌های چندسال اخیر، به‌ویژه «زن، زندگی، آزادی» قلمدادمی‌کردند. در اردوگاه مقابل نیز تشتّتی بنیادین اما نه‌چندان آشکار به چشم می‌خورد که به‌تفصیل از آن سخن‌خواهیم‌گفت؛ امّا اعلام اسامی شش نامزد نهایی(مسعود پزشکیان، مصطفی پورمحمدی، سعید جلیلی، علیرضا زاکانی، امیرحسین قاضی‌زاده‌هاشمی و محمدباقر قالیباف)، از جهات متعدد سلبی و ایجابی، غافلگیرکننده بود. مثلا حضور دیگرباره قالیباف در این عرصه باوجود هجمۀ سنگین رسانه‌ای که از مدّتی پیش از آن، علیه وی به راه افتاده‌ و تصاحب پرچالش و اضطراب کرسی ریاست مجلس که به‌تازگی اتفاق افتاده‌بود و «سیسمونی‌گیت» و موضوع تلاش فرزند وی برای مهاجرت به کانادا و برخورد قضائی با روزنامه‌نگاران منتقدش و… ، دور از ذهن می‌نمود.
علی‌رغم گمانه‌زنی‌ها مبنی بر استمرار طریقت دولت ناتمام، غیبت اعضای شاخص کابینه رئیسی در میان کاندیداها نیز، حامل پیامی از سوی حاکمیّت با محتوای عبور یا عدول از سیاست «خالص‌سازی» می‌توانست‌باشد؛ طُرفه این‌که تلاش‌ فردی و جمعی برخی از آنان برای ورود بدین جرگه و فشار به شورای نگهبان و مکاتبه و طومارنویسی در تأیید و توصیه وزیر ارشاد وقت، به عنوان کاندیدای اصلح، ناکام ماند؛ ولی حضور دکتر پزشکیان در این لیست به عنوان تنها اصلاح‌طلب در برابر پنج اصولگرا، بیش از غیبت آنان، معنی‌دار بود؛ یا حداقل این حضور و غیبت از نظر احتواء بر سیگنالی مشخص، مکمل و مویّد یکدیگر بودند!
نَفسِ پدیدۀ تأیید صلاحیّت مسعود پزشکیان برای شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری، هم برای خودِ او که هنگام ثبت‌نام هدفش را بالابردن مشارکت اعلام‌کرد و هم برای جبهه اصلاحات که به حذف و طرد، خو گرفته‌بودند، شگفتی‌آور و به همان اندازه پرسش‌برانگیز بود. باید به یاد داشت که چندماه پیش از آن، صلاحیّت پزشکیان برای انتخابات مجلس‌شورای‌اسلامی، رد شده‌بود و بنابر گزارش خودش، با اشارت رهبری، فرصت رقابت و ورود به مجلس را یافته‌بود. همه می‌دانیم که رهبری، به‌ندرت به این‌گونه مسائل ورود می‌کنند و شاید جز یک نمونه مؤثّر دخالت مستقیم ایشان در تأیید صلاحیّت رد شدۀ مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۸۴ و یک مورد غیر مؤثّر ورود در روند تأییدصلاحیّت علی لاریجانی در سال ۱۴۰۰، مثالی مشابه نتوان یافت. همچنین باید در نظر داشت که در همان انتخاباتی که پزشکیان از سوی شورای نگهبان، مجوّز ورود در عرصۀ رقابت بر سر کرسی ریاست‌جمهوری را یافت، بزرگانی باسابقه‌تر و نزدیک‌تر به کانون‌های قدرت، همچون علی لاریجانی، عباس آخوندی، اسحاق جهانگیری و… از دَم تیغ برّان نظارت استصوابی، گذشتند و از گردونه انتخابات، حذف‌شدند.
مجموعه این وقایع، برای گروه‌ها، احزاب، تشکّل‌ها و چهره‌های شاخص و تأثیرگذار اصلاح‌طلب و تحوّل‌خواه، فضائی مبهم ایجاد و آنان را به اعتبار نوع رویکردشان به انتخابات پیشِ‌رو به اقسام مختلف، تقسیم‌کرد. از جریان‌های برانداز در داخل و خارج کشور که بگذریم، در آغاز رقابت‌های انتخاباتی، بخش عمده‌ای از جریان‌های سیاسی منتقد که از سال ۱۳۹۶ دیگر شرکت در انتخابات را کاری عبث و بی‌نتیجه می‌دانستند، این‌بار نیز نه‌تنها همان سیاق را در پیش گرفتند، بلکه با تأکید فراوان، دیگران را نیز از مشارکت سیاسی در قالب رأی دادن، حتی به نامزد اصلاح‌طلب، منع‌نمودند. از نظر ایشان، نسبت به دفعات قبل، اتفاق خاصی نیفتاده و در بر همان پاشنه می‌چرخید و بین جلیلی و پزشکیانی که از بدو ورود به این میدان، بر اجرای سیاست‌های کلّی ابلاغ شده از سوی رهبری تأکیدکرده‌است، فرق چندانی نبود. برخی دیگر نیز مواضعی مبهم و محافظه‌کارانه اتخاذکرده، منتظر بروز نشانه‌هایی ماندند تا مشارکت یا عدم‌مشارکت را توجیه‌نماید. برخی نیز اما از همان ابتدا پا بر روی ایده‌های گذشتۀ خود نهاده، با شور و شوقی عجیب، آستین‌ها را بالازده و عملا و نظراً از نامزدی دکتر پزشکیان حمایت کردند؛ توگویی همین سه‌ماه پیش نبود که بر طبل تحریم یا دستکم عدم مشارکت می‌کوبیدند.
برپایه نظرسنجی‌ها در آغاز رقابت‌های انتخاباتی، پزشکیان کمتر از ۱۰% رأی داشت؛ این امر طبیعی می‌نمود، چراکه شخصیت پزشکیان در مناظرات ۶ نفره کاندیداها در ابتدا نتوانست نظر مردم، به‌ویژه اکثریت تحریم کننده‌ها را جلب کند. تصویری که او از خود به نمایش گذاشت، یک «اصلاح‌طلبِ میانه‌روِ اصولگرا» بود تا یک تحوّل‌خواه جنجالی که ساختارها را زیرسؤال ببرد و ورق را برگرداند؛ اما رشد تدریجی پزشکیان در نظرسنجی‌ها امیدوارکننده بود. در روزهای آغازین رقابت‌های انتخاباتی به ترتیب، قالیباف، جلیلی و پزشکیان در میان آن شش‌نفر، پیشتاز بودند. این وضعیت ادامه می‌یافت اگر در فضای سیاسی آن روزها اتفاق خاصّی نمی‌افتاد. آن اتفاق خاص بالاخره رقم خورد و چهره‌های موجّهی همچون سیّدمحمّد خاتمی، حسن روحانی و دیگر بزرگان اصلاح‌طلب و اعتدالی، به‌طور علنی به حمایت از پزشکیان پرداختند؛ اما هیچ‌کس به مانند جواد ظریف، و آذری جهرمی و سپس طیّب‌نیا از دل و جان، سرمایه اجتماعی خود را صرف کمپین پزشکیان نکرد. دالّ مرکزی گفتمان ایشان در توجیه رأی به پزشکیان، آن بود که به‌راستی «فرق می‌کند چه کسی رئیس‌جمهور شود». این شعار محوری درصدد آن بود که تحریم‌کنندگان را به رأی‌دادن ترغیب‌کند؛ اما گفتار این پزشک معالج در مناظرات و میتینگ‌ها، برخلاف گفتمان غالب ستادش، میانه‌‌روتر از آن بود که رأی سرنوشت‌سازی برای او به ارمغان بیاورد. با این‌حال، پنج‌روز مانده به انتخابات، این نسبت، معکوس‌شد و پزشکیان به ترتیب بالاتر از جلیلی و سپس قالیباف قرارگرفت و میزان مشارکت هم به ۵۴درصد ارتقاء یافت؛ اما چند اتفاق پی‌درپی، باعث شد نتایج دور اول انتخابات، کمترین مشارکت تاریخ جمهوری اسلامی را رقم زند. عددی که با تمام نظرسنجی‌ها متفاوت بود و مشارکت۴۰% درصدی را نشان می‌داد. نخست این‌که چندساعت پیش از رأی‌گیری، وزارت کشور به‌طور گسترده پیامکی با این مضمون که: «هر رأی در صندوق، یک رأی به جمهوری‌اسلامی‌است» روانه تلفن‌های همراه شهروندان ایران نمود. شکّی نیست که این عمل در هماهنگی با صداوسیما که همین پیام را مخابره می‌کرد، آشکارا و آگاهانه به‌منظور پایین آوردن نرخ مشارکت بود و دیگر هیچ؛ چراکه مهم‌ترین دلیل بی‌رغبتی مردم به شرکت در انتخابات، آن بود که نظام، آرای ملت را به نفع خود مصادره‌کرده، آن را نشانه‌ای بر مقبولیّت و مهر تأییدی بر مشروعیّت خود می‌پنداشت و در داخل و خارج پروپاگاندایی سنگین بر اساس آن به راه می‌انداخت. جامعه‌ای که از سال ۱۳۷۶ به قصد ایجاد تغییر، به گمان خود وارد معامله‌ای نانوشته با حاکمیّت شده و به زبان حال، به نظام می‌گفت که ما رأی می‌دهیم شما نیز تحوّل ایجادکنید، پس از ۲۷ سال از این دادوستد یک‌طرفه، دست‌کشیدند و با اکثریتی شصت‌درصدی به صندوق رأی پشت‌کردند. دومین دلیل کاهش مشارکتی این‌چنین معنی‌دار، تهاجمی نبودن رفتار و گفتار پزشکیان بود در مواجهه با رقبایش، به‌ویژه آن دو نامزد پوششی(زاکانی و قاضی‌زاده)، که سطح نازلی از سیاست‌ورزی و اخلاق را در مناظرات به نمایش گذاشتند؛ بالاخص شهردار منتخب اصولگرایان برای تهران که با جسارتی حیرت‌انگیز خطاب به پزشکیان که از او پرسیده‌بود«تا آخر می‌مانی؟» گفت: «تا آخر می‌مانم و نمی‌گذارم تو رئیس‌جمهور شوی».
نکته جالب توجه و تأمّل برانگیز داستان، این بود که برای نخستین‌بار در تاریخ چنددهه گذشته، باوجود نرخ مشارکت بسیار پایین، این یک اصلاح‌طلب بود که در صدر می‌ایستاد و گوی سبقت را از اصولگرایان می‌ربود. این پدیده به معنای تضعیف پایگاه اصولگرایی بود؛ چراکه پزشکیان توانسته‌بود بخشی از سبد رأی این جناح را به خود اختصاص‌دهد. این‌گونه بود که پزشکیان با تمام قوای اصلاح‌طلب‌ها کمی بیش از ۱۰ میلیون( ۱۰٬۴۱۵٬۹۹۱)رأی کسب‌کرد و به عنوان نفر اول در کنار سعید جلیلی با کمی کمتر از ۱۰ میلیون(۹٬۴۷۳٬۲۹۸)رأی به دور دوم انتخابات رسید. باید در این میان حقّ قالیباف را گزارد که دانسته یا ندانسته، با خودداری از کناره‌گیری به نفع جلیلی، انتخابات را به دور دوم کشاند. شاید سال‌ها بعد حقیقت ماجرا روشن شود که این حرکت وی، معامله‌ای با پزشکیان بود که در مجلس از ریاست او حمایت‌کرده‌بود یا صرفاً از بُغض جبهه‌پایداری و عواملش در مجلس که او را بسیار آزار داده‌بودند، دست به این حرکت سیاسی زد.
دور دوم انتخابات اما تفاوت‌های خیلی جدّی با دور اول داشت؛ سعید جلیلی یک تندرو تمام‌عیار از جبهه‌پایداری در مقابل مسعود پزشکیانِ اصلاح‌طلب قرار گرفته‌بود. دو مناظره دو نفره بعد از ۱۵ سال در صدا و سیمای ایران به صورت زنده پخش‌شد؛ مناظراتی که جنجال‌ها و درگیری‌های زیادی را رقم زد. گفتار سعید جلیلی به‌روشنی نشان داد که نه طرفدار مذاکره است نه طرفدار توسعه و فضای باز، گرچه از سابقه آن هم نمی‌شد چیزی جز این توقع داشت؛ اما پزشکیان در هر دو مناظره دست بالا را داشت و توانست بخشی از کسانی را که در دور اول جزو تحریمی‌ها بودند به رأی‌دادن متمایل بکند؛ افرادی که اگرچه نزدیک به ۱۰% بودند، برای پیروزی پزشکیان کفایت-می‌کرد.
از حق نباید گذشت که این توانایی‌های فردی پزشکیان یا قدرت تشکیلاتی اصلاح‌طلبان یا محبوبیت و کُت درآوردن ظریف نبود که در مرحله دوم، ده‌درصد دیگر از آراء مأخوذه را به حساب این جرّاح قلب ریخت و او را روانۀ پاستور و طرفدارانش را قبل از اعلام رسمی وزارت کشور، مطمئن و شادمان از پیروزی در ساعات اوّلیه بامداد شنبه شانزدهم تیرماه روانه خیابان‌ها نمود. واقع مطلب آن است که جدال بین شصت‌درصد و چهل‌درصد در دور دوم، همچنان پابرجا بود؛ اما به نظر می‌رسد بخشی از مردّدان که در یک دوراهی سختِ معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی گیرکرده‌بودند، با اندک تأملّی به‌یکباره پشتشان لرزید و دریافتند که هیچ بعید نیست که با این بی‌عملی خود، بخش اعظم دستگاه حاکمیّت را دودستی تقدیم فرقه‌ای کنند که نمایندۀ درجه دو آن، در مناظرات و کمپین‌های انتخاباتی، خواه‌ناخواه پرده از روی ماهیّت افکار و آمال و غایات خود برداشته‌بود؛ هرچند از پاسخ‌دادن به پرسش‌های بنیادین همواره طفره می‌رفت. بنابراین گرفتار در یک محظور اخلاقی و محذور وجدانی، در فاصله یک هفته‌ای بین هشتم تا پانزدهم تیرماه ۱۴۰۳ تصمیم خود را گرفته، به رأی‌دادن به رقیب سعید جلیلی مُجاب شدند. در این میان بخشی از آراء قالیباف نیز روانه سبد پزشکیان شد؛ همچنان‌که عقلای اصولگرایان نیز که از اندیشه خطرناک حاکم بر فرقه «جبهه پایداری» باخبر و از رأی‌آوری قالیباف ناامید بودند، در همان دور اول حسابشان را از هم‌جناحی‌هایشان جداکرده به کارزار پزشکیان پیوستند.
متناظر با تلاش کارزار تبلیغاتی پزشکیان، که در آن یک‌هفته تاریخی هرچه در چنته‌ داشت برای اقناع مردّدان رو کرد، اصولگرایان افراطی و اصحاب فرقۀ جلیلیّه نیز همگام و همراه و هم‌گفتمان با لشکر رسانه‌ای معاندان جمهوری‌اسلامی‌ایران از تشبّث به هیچ خس‌وخاشاکی در تخریب حریف فروگذار نکردند که گفته‌اند: «الغَریقُ یَتَشَبّثُ بِکُلِّ حَشیش». این‌که در چنین رقابت‌هایی طرفین در نقد و قَدح یکدیگر بکوشند و حتی اخلاق را زیرپا بگذارند، چندان امر غریبی نیست و از دوره احمدی‌نژاد عادی‌سازی شده‌است؛ اما این‌که ادبیات جبهه‌پایداری در کوبیدن پزشکیان دقیقاً گَرته‌برداری از اراجیف تولیدشده در تلویزیون ایران‌اینترنشنال باشد، از عجایب است؛ البته باید انصاف داد که این تلویزیون معاند که رأی‌دهندگان به پزشکیان را بیش از طرفداران جلیلی، به‌شدّت آماج حملات خود می‌کرد، هرگز درباره اعضای کمپین انتخاباتی وی از الفاظی نظیر «پسماند و دورریز» استفاده نکرد؛ واژگانی که منصوری رییس ستاد جلیلی در اشاره به طرفداران پزشکیان، این‌گونه به کار برد: «رقیب ما در انتخابات آن آقای ناظریف و اون برادری که رگ گردن برای مردم کلفت می‌کنه نیست. اینها عددی نیستند که وقت این تریبون‌ها را صرف این افراد بکنیم. رقیب ما جبهه کفره. جبهه استعمار و استکباره بعضی از این افراد در کشور ما دورریزها و پسماندها و امتداد کمرنگ آن جبهه هستند».
***
به هرروی مرحله دوم انتخابات نیز به پایان رسید و تمام تلاش مضاعف طرفین برای افزایش مشارکت، تنها نیمی از واجدان شرایط رأی‌دادن را به پای صندوق‌ها کشاند. مسعود پزشکیان ۱۶٬۳۸۴٬۴۰۳ رأی(۵۴٫۷۶٪) را نصیب خود کرد و سعید جلیلی نیز ۱۳٬۵۳۸٬۱۷۹ رأی(۴۵٫۲۴٪) از مردم گرفت. پزشکیان که در دور اول ۱۶٫۹۴٪ آراء واجدان شرایط را به دست آورده‌بود با جهشی ده‌درصدی در دور دوم موفق به کسب۲۶٫۶۶٪ از آراء ملت گردید. سهم جلیلی از این افزایش رأی تنها هفت‌درصد بود؛ او که در مرحله اول ۱۵٫۴۱٪ آراء را به خود اختصاص اده‌بود در مرحله دوم تنها ۲۲٫۰۳٪ از رأی مردم را به خود جلب‌کرد.
ناگفته پیداست که این آمار و ارقام، در تاریخ مردم‌سالاری دینی جمهوری‌اسلامی‌ایران، که همواره به پایگاه مردمی خود مفتخر بوده‌است، بی‌سابقه بود و با موازین تحلیل جامعه‌شناختی سیاسی، نشانه مثبتی برای حکمرانی در ایران به شمار نمی‌آید. از این روست که باید صاحب‌نظران با تکیه بر روش‌های علمی، به بررسی این پدیده خطیر بپردازند و در صورت لزوم، حاکمیت را هشدار و اِنذاری جدّی دهند. البته نظام جمهوری‌اسلامی باید سپاسگزار حضور پزشکیان باشد که به قول خود وی برای رونق بخشیدن به انتخابات وارد صحنه شده‌بود و طی فرایندی غیرقابل پیش‌بینی طی چندهفته نه‌تنها به مسند ریاست‌جمهوری رسید بلکه یک جناح سیاسی قدرتمند، اما رو به افول و خمود را احیا کرد و نشاطی نسبی به فضای سیاست‌ورزی در کشور بخشید. تلقی بسیاری از کسانی‌که در میانه دور اول و دوم، مجاب به مشارکت شدند، این بود و است که پزشکیان آخرین فرصتی است که در اختیار نظام قرارمی‌گیرد؛ دوره ریاست پزشکیان، یا آغازی است بر عصر دیگری الز حکمرانیو سیاست‌ورزی در ایران، یا پایانی‌است بر عمر نه‌تنها اصلاح‌طلبان بلکه کلّ نظام. همچنین از زاویه‌ای دیگر باید قدردان حاکمیّت و به تعبیر دکتر پزشکیان، شخص رهبری، بود که به هر دلیلی که بر ما مکشوف نیست، علی‌رغم میل اصولگرایان افراطی داخل و معاندان و براندازان خارج، اجازه‌داد نام یک اصلاح‌طلب میانه‌رو، از صندوق دربیاید. هنوز زود است تا بتوان درباره این مشی جدید نظام، داوری‌نمود؛ آیا جمهوری‌اسلامی وارد یک مرحله جدید از سیاست‌ورزی شده‌است؟ آیا از نظر هسته سخت قدرت، پروژۀ خالص‌سازی، شکست‌خورده‌بود و نظام به نحو آبرومندی از این ورطه خود را باید بیرون می‌کشید و سلسلۀحوادث، از جمله سقوط بالگرد رئیسی، قِران سَعدِینی برای حاکمان فراهم‌کرد تا این تغییر ریل را به انجام برسانند؟
فرض دیگری که مخالفان شرکت در انتخابات داشتند این بود که ساده‌اندیشی‌است اگر گمان بریم که نظام، صدای مردم را شنیده‌است و می‌خواهد از سیاست‌های پیشین به‌تدریج فاصله‌بگیرد؛ این رفتار نظام تنها یک حرکت تاکتیکی بوده‌است برای ایجاد فضای تنفس موقّتی در این وانفسایی که دولت سیزدهم خالق آن بوده‌است و به‌زودی پس از کمترشدن نسبی شکاف دولت-ملّت و رفع اَبَربحران‌ها، آن سناریوی همیشگی کشمکش میان نهادهای انتخابی و انتصابی، تکرار شده و به نفع بخش غیرانتخابی حکومت، فیصله خواهدیافت و طومار اصلاح‌طلبان و تحوّل‌خواهان برای همیشه درهم پیچیده‌خواهدشد. این‌که کدامیک از این مفروضات قرین واقعیت می‌تواندباشد، پرسشی است که پاسخش در گرو گذر زمان‌است؛ اما براساس نظام نشانه‌شناختی و رفتارشناسی رهبری و حاکمیّت و نحوه تعامل بلوک‌های قدرت در ایران با پزشکیان و خطری که ارکان نظام از جانب «جبهه‌پایداری» احساس‌کرد، می‌توان امیدوار بود که کشتیبان، سیاستی دیگر در پیش‌گرفته و مایل‌است تغییراتی بنیادین اما تدریجی در رویکردهای خود ایجادکند و چه بهتر که این اَبَرپروژه را به دست فردی توانا و معتقد به تغییر و اصلاح و البته قابل‌اعتماد و نسبتاً مرضی‌الطرفین، پیش‌ببرد. آزادی تدریجی زندانیان سیاسی، همراهی‌های عملی رهبری با دولت، تغییر شیوه تعامل نظام با قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای، تغییرات معنی‌دار در سیاست خارجی دولت، رفع حصر و کمرنگ‌تر شدن گشت ارشاد و آزار و اذیت بانوان در خیابان و… نشانه‌هایی مثبِت برای این تغییر ریل می‌باشد.
***
ورود جدّی دکتر پزشکیان به عرصه سیاست و مدیریت کلان در این نظام و پوشیدن ردای وزارت، به نحوی غیرمستقیم با سقوط هواپیمای زنده‌یاد رحمان دادمان، وزیر راه دولت سیّدمحمّد خاتمی، مرتبط بود و ریاست‌جمهوری وی نیز به‌طور مستقیم با سقوط بالگرد مرحوم رئیسی ممکن و میسور شد که شاید بعدها از آن به «الطاف خفیّۀ الهی» یادشود! اگرچه تنها نقطه اتصال پزشکیان با اصلاح‌طلبان، وزارت او در کابینه خاتمی بود؛ به‌هرحال یک اصلاح‌طلب میانه‌رو محسوب‌می‌شود. او در کارزار انتخاباتی‌اش وعده‎های بسیار ‌داد و شرف خویش را گرو گذاشت که اگر قادر به انجام دادنش نباشد از سیاست برای همیشه خداحافظی‌کند؛ وعده‌هایی همچون رفع فیلترینگ، مقابله با گشت ارشاد، بازگشت به اف ای تی اف و برجام و فضای باز اجتماعی. خود پزشکیان گفت: «اگر هرکاری کردیم نتوانستیم با آن وعده و قول‌ها عمل بکنیم طبیعتاً از ادامه کارهای سیاسی خداحافظی خواهیم کرد وادامه نخواهیم داد این یک مسأله خیلی روشن است قرار نیست ما عمرمان را تلف بکنیم و نتوانیم به مردم عزیز کشورمان خدمت کنیم، تبعیض، اجحاف و بی‌عدالتی را در جامعه داشته باشیم و ما هم نتوانیم کاری بکنیم و همچنان ادامه دهیم قطعاً اگر نتوانیم کاری انجام دهیم از مردم خواهیم خواست رأی خود را پس بگیرند و ماهم ادامه نمی‌دهیم».
فارغ از این‌که اختیارات رئیس‌جمهور در طول ادوار مختلف به چه میزان بوده‌است و صرف‌نظراز این‌که حداقل هشت‌نهاد مهم مؤثر در نظام(رهبری، سپاه، قوۀ قضائیه، شورای نگهبان، مجلس، مجمع تشخیص مصلحت نظام، نیروی انتظامی و صداوسیما) خارج از ید قدرت او هستند، باید صبرکرد و دید به عنوان چهاردهمین رئیس جمهور ایران توان اجرایی کردن وعده‌های خودش را دارد یا باید شاهد خداحافظی او از سیاست باشیم؟ همچنین باید شکیبایی به خرج داد و دید که آیا نظام ریلش را عوض کرده‌است یا ریل همان ریل است و قطار همان قطار.

فصلنامه خاطرات سیاسی شماره ۲۵

 درسگفتارهای کاپیتال

اثر فرج الله میزانی (جوانشیر)

با اینکه ایده‌های مارکسیستی در طول تاریخ با شکست مواجه شده‌اند اما به حق می‌توان اذعان داشت که یک قرن، قرن بیستم، فضای روشنفکری نه تنها در ایران بلکه در کل دنیا حال‌وهوای مارکسیستی داشت. درسگفتارهای کاپیتال به قلم «فرج الله میزانی»، یکی از آثار اصلی در تحلیل و تفسیر کتاب «سرمایه (کاپیتال)» کارل مارکس در ایران بوده است. میزانی، که خود را در مطالعه و تدریس اقتصاد سیاسی و فلسفه مارکسیستی عمیقا غرق کرده بود، در این اثر سعی داشت تا مفاهیم پیچیده و گسترده‌ای را که مارکس در «سرمایه» مطرح کرده‌است به زبانی ساده و قابل فهم برای خوانندگانش تبیین‌کند. این کتاب، که به صورت سه جلدی منتشر شده، شامل سخنرانی‌ها و درس‌هایی است که میزانی در طول دوره‌های آموزشی خود ارائه داده است. او با استفاده از دانش و مطالعات بسیار خود در اندیشه چپ، از جمله مطالعات تاریخی، فلسفی و اقتصادی، به تحلیل و بررسی مباحث مارکس در «سرمایه» می‌پردازد و آن‌ها را با وقایع تاریخی و مسائل اجتماعی-اقتصادی مرتبط می‌سازد. به طور دقیق‌تر، میزانی در این کتاب به بررسی مفاهیمی چون ارزش افزوده، نرخ بهره، تجارت بین‌الملل، و نقش دولت در اقتصاد می‌پردازد. او همچنین نقدهایی که به نظریات مارکس وارد شده است را تحلیل کرده و با استدلال‌های منطقی و مستند، سعی دارد تا از دیدگاه‌های مارکسیستی دفاع کند. چیزی که این کتاب سه جلدی را برجسته می‌کند، فعالیت‌های سیاسی خود فرج الله میزانی، ملقب به جوانشیر، به عنوان دبیر حزب توده در ایران است. در واقع، همچون دیگر مارکسیست‌ها، میزانی تنها به فعالیت‌های نظری اکتفا نکرده است و به نحو عملی وارد کنش‌های سیاسی شده و خود را در کتابخانه محفوظ ننموده است. با این اوصاف، کتاب «درسگفتارهای کاپیتال» فرج الله میزانی، جدای از جذابیت برای مخاطبان معمولی، از جهات مختلفی می‌تواند مورد بررسی پژوهشگران سیاست، تاریخ، اقتصاد و فلسفه قرار بگیرد.

فرج‌الله میزانی مشهور به نام مستعار ف. م. جوانشیر (زاده شهریور ۱۳۰۵ تبریز – ۴ آذر ۱۳۶۷ تهران) فوق لیسانس مهندسی برق، دکترای تاریخ، مترجم و نویسنده، فعال سیاسی، عضو هیئت سیاسی و از دبیران کمیته مرکزی حزب توده ایران بود. وی در سال ۱۳۰۵ در شهر تبریز زاده شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاه خود به‌پایان رساند و سپس وارد دانشکده فنی دانشگاه تهران شد. در سال ۱۳۲۴ به عضویت حزب توده ایران درآمد و پس از تیراندازی به شاه در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ در دانشگاه تهران، اعلام غیرقانونی بودن فعالیت حزب و خروج بخشی از رهبری حزب از ایران، جوانشیر به عنوان جانشین دبیر کمیته حزبی دانشگاه تهران برگزیده شد. در سال ۱۳۲۸ تحصیلات مهندسی خود را به پایان رساند. در سال ۱۳۲۹ برای سازماندهی فعالیت‌های حزبی به شهرستان‌ها اعزام شد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به تهران بازگشت و در شرایط خطرناک پس از کودتا مسول کمیته ایالتی تهران شد و تا تابستان ۱۳۳۶ یعنی تا ۴ سال پس از کودتا با همین مسؤولیت در ایران بود. در تابستان ۱۳۳۶ برای شرکت در پلنوم وسیع چهارم کمیته مرکزی به مسکو که محل برپائی این پلنوم بود فراخوانده شد. فضای نامناسبی که با انواع شایعات در اطراف او ساخته شده بود این فرصت را از پلنوم گرفت تا وی را که کاملاً به امور داخل کشور تسلط داشت وارد رهبری حزب کند. در راس این شایعات این ادعای سخیف و ناجوانمردانه پخش شده بود که سرهنگ زیبائی، از بازجویان فرمانداری نظامی کودتا او را دستگیر و پس از گرفتن قول همکاری آزاد کرده است. در سال ۱۳۴۱ سرانجام عضو مشاور کمیته مرکزی حزب توده شد. او در دوران مهاجرت دکترای تاریخ را دریافت داشت. سپس جوانشیر به عنوان عضو هیئت سیاسی کمیته مرکزی حزب انتخاب شد و پس از حمید صفری و احسان طبری، مسؤولیت رادیو «پیک ایران» را برعهده گرفت. در آستانه پیروزی انقلاب بهمن ۱۳۵۷، با عنوان دبیر کمیته مرکزی حزب به ایران بازگشت و مسؤول تشکیلات حزب شد و پس از سفر صفری به خارج و ماندگار شدن؛ جوانشیر که عملاً دبیر دوم حزب بود، رسماً به این سمت برگزیده‌شد.در جریان یورش اول به حزب توده که شتابزده بود، از آنجا که جوانشیر برای رد کردن دختر خویش از مرز سرخ به همراه موسوی و فروغیان در سفر خراسان بود به دام نیفتاد و پس از بازگشت به تهران سکّان رهبری حزب را به عنوان جانشین نورالدین کیانوری برعهده گرفت. شب هنگام ۶ اردیبهشت سال ۱۳۶۲، سپاه پاسداران به منزل حسین راسخ راضیانی (رستگار) رفته و جوانشیر را همراه با رحمان هاتفی (حیدر مهرگان)، انوشیروان ابراهیمی و راسخ به‌اتفاق همسر و دو کودک ۵ و ۷ ساله راسخ دستگیر کردند. زمان کوتاهی پیش از این یورش مهدی پرتوی مسؤول سازمان غیر علنی حزب از این خانه خارج شده بود که ظاهراً افراد سپاه او را پس از خروج از خانه دستگیر کرده و او را نیز با خود به خانه آوردند تا همراه با بقیه ببرند.
از جزئیات حکم اعدام فرج‌الله میزانی اطلاعی در دست نیست. او در شهریور ۱۳۶۷ به دار آویخته شد. در تاریخ ۴ آذر ۱۳۶۷، از طریق تماس تلفنی با خواهر جوانشیر، به خانواده وی اطلاع دادند که برای ملاقات به کمیته خیابان زنجان مراجعه کنند. در کمیته مذکور، خبر اعدام جوانشیر، زندان به خانواده وی داده‌شد.

آدم کسی نبودن

خاطرات میرعلی اشرف عبدالله پوری حسینی
(سید مهدی حسینی)
(بخش دوم)

در کسوت نظامی
(دوران سپاه و جبهه و جنگ)

‌آقای مهندس چه شد که گذار شما به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی افتاد؟
‌من اردیبهشت سال ۵۹ وقتی که دانشگاه تعطیل شد و در تهران کس‌وکاری نداشتم، به تبریز برگشتم. آن موقع سرعت حوادث سیاسی خیلی تند بود. یعنی زاویه‌ها داشت شکل می‌گرفت، بحث کردستان، سازمان مجاهدین خلق و چریک‌های فدایی خلق شروع شده بود و مشکلات بروز می‌کرد. چند روزی کار من بحث با دانشجوها در همان چهار راه جلوی مسجد میرمحمود آقا بود. دانشگاه که تعطیل شده بود، اغلب عصرها صحبت و بحث می‌کردیم. هرکس تابلویی دستش گرفته بود، و من هم آن زمان بچه مثبت بودم با فدائیان و مجاهدین بحث می‌کردم. در آن مقطع من هیچ ارتباطی با سپاه نداشتم. روزی آقایی آمد و به من گفت: ما می‌خواهیم یک «واحد احتیاط» تأسیس کنیم (واحد احتیاط‌ها، شعبه‌های مردمی کمیته‌های انقلاب اسلامی بودند). ادامه داد که تو را هنگام بحث با این آقایان در خیابان‌ها دیدم، و از تو خوشم آمده است، می‌خواهیم اینجا سه نفری، با یک نفر دیگر، واحد احتیاط درست کنیم. گفتم: بسم الله. ما از خرداد سال ۵۹ واحد احتیاط منطقه ۸ را تشکیل دادیم. ابتدا داخل مسجد پل‌سنگی تبریز این واحد احتیاط مستقر شد و حدود سه ماه آنجا بودیم و بعد به مسجد میرمحمود منتقل شدیم.
‌اسم آن آقا یادتان است؟
‌بله آقای چاپاری از من دعوت کردند و با آقای علیزاده سه نفری واحد احتیاط را تشکیل دادیم.
‌ایشان از کمیته بودند؟
‌بله. قبل از شروع جنگ بود. مرداد و شهریور ماه بود که شب‌ها می‌دیدیم شیئی در آسمان تبریز حرکت می‌کند، آن زمان نه از جنگ اطلاعی داشتیم نه از هواپیما و نه از عکس‌برداری، ظاهرا هوایپماهای عراقی عکس‌برداری می‌کردند. یادم می‌آید، یکی از این آقایان که با واحد احتیاط همکاری می‌کردند، با کلت به این هواپیما تیراندازی کرد (که مثلا هواپیمای دشمن را با کلت سرنگون کند!). در هر حال شهریور ماه در مسجد میرمحمود آقا مستقر شده بودیم. کار واحد احتیاط قبل از آنکه جنگ شروع شود، برقرار کردن نظم بود. بالاخره اوایل انقلاب بود و کلانتری‌ها خیلی به کارشان مسلط نبودند، بعضا هم داخلشان افرادی بودند که خیلی دل به کار نمی‌دادند، وظیفه ما برقرار کردن نظم بود تا دزدی نشود و کسی از دیوار کسی بالا نرود و گهگاهی هم از این مباحث اخلاقی.
‌زیرمجموعه کمیته‌ها بود؟
‌بله نسبت واحد احتیاط به کمیته مانند نسبت پایگاه‌های مقاومت به بسیج بود.
‌فکر می‌کنم آن اوایل به بسیج، هسته مقاومت می‌گفتند و بعد نام آن پایگاه مقاومت شد.
‌بله. ما نیروهای مردمی بودیم، حقوق نمی‌گرفتیم و شب‌ها نگهبانی می‌دادیم، چهارراه و رفت‌وآمدها را کنترل می‌کردیم. آن موقع شب هم معمولا کسی در خیابان نبود. شبیه حکومت نظامی و تردّد خیلی کم بود. البته بعد از اینکه جنگ شروع شد عصرها باید خاموشی اجرا می‌کردند و کسی نباید چراغ خانه یا ماشینش را روشن می‌کرد. یادم است اعمال این مقررات هم خیلی تلخ بود. یک بار اتوبوس شرکت واحد از جلوی مسجد رد می‌شد و هوا هم تاریک شده بود، من ماشین را نگه‌داشتم، گفتم: آقا چراغ‌ها را خاموش کن، خانم‌هایی که داخل اتوبوس بودند، ترسیده بودند و جیغ می‌کشیدند، فکر می‌کردند الان شهر بمباران می‌شود.
در هر حال کار ما چیزی شبیه این بود. از اواخر شهریور سال ۵۹ که جنگ شروع شد، کار واحدهای احتیاط بیشتر شد، بالاخره شرایط جنگی بود. پالایشگاه تبریز را بمباران کردند، مدام وضعیت قرمز اعلام می‌شد، اعصاب مردم به هم ریخته بود، بنزین و نفتِ کوپنی نایاب شده و مشکلاتی پیش آمده بود. نقش واحدهای احتیاط کمی پررنگ‌تر شد، یعنی بیشتر در زندگی مردم دخالت می‌کردیم و حاشیه‌های کوچکی هم به وجود آمد. بعضی از دوستان ما در واحد احتیاط با مردم برخورد نامناسبی داشتند، مثلا فرض کنید اگر از کسی مشروب گرفته بودند یا فکر می‌کردند به خانه‌اش نامحرمی را آورده است، با آنها بسیار بد برخورد می‌کردند.
یادم است یک بار آقایی را آوردند و متاسفانه در محیط مسجد با سیلی زدند. این برخوردها آرام‌آرام بچه‌های واحد احتیاط را دلسرد کرد، احساس کردیم که این مسیر، مسیر درستی نیست؛ اینکه ما کسی را بدون حکم قضایی از خانه‌اش بیاوریم و بدون محاکمه او را بزنیم، این کار درستی نبود. پچ‌پچ میان بچه‌ها شروع شد، بعد به این نتیجه رسیدیم که با واحد احتیاط دیگر همکاری نکنیم. روزی آقای حمید چیت‌چیان که آن زمان فرمانده سپاه تبریز بودند، با آقایی از کمیته به مسجد آمده بودند، ما (اعضای واحد احتیاط) به آقای چیت‌چیان گفتیم: علاقه‌مندیم اینجا را تبدیل به پایگاه مقاومت یا به قول شما هسته مقاومت کنیم و به سپاه متصل شویم، نمی‌خواهیم با کمیته کار کنیم. آقای چیت‌چیان هم که نمی‌خواست به خاطر یک مسجد و یک واحد احتیاط خودش را با کمیته درگیر کند، از پیشنهاد ما حمایت نکرد؛ البته شاید هرکس دیگر هم جای ایشان بود همین کار را می‌کرد.
‌دقیقا چه زمانی بود ؟
‌فکر می‌کنم این قضیه به آبان ماه سال ۵۹ مربوط می‌شود، چون من بعد از جنگ بیشتر از سه ماه در آن واحد احتیاط نبودم، یعنی کل حضور من در واحد احتیاط اندکد بیش از شش ماه بود، (خرداد، تیر، مرداد و شهریور و سه ماه قبل از جنگ و سه ماه و اندی بعد از جنگ). تصورم این است که آبان یا آذر ماه سال ۵۹، تنها من، اخوی و چندتا از بچه‌ها آنجا مانده بودیم، بعضی‌ها هم به جبهه رفتند و شهید شدند. خیلی سعی کردیم تحمل کنیم ولی نتوانستیم.
‌چند نفر در واحد احتیاط بودند؟
‌آن زمان من بودم و افراد مؤثری که عهده‌دار کارها و برنامه‌ریز آنجا بودند. جمعاً دو سه نفر بیشتر نبودیم، اغلب هم کارهایشان را من انجام می‌دادم. یادم است اوایل جنگ، در مسجد میرمحمودآقا هم کلاس قرآن هم کلاس اسلحه‌شناسی و رزم داشتیم (رزم انفرادی). حدود صد و پنجاه نفر در کلاس‌های مختلف شرکت می‌کردند. برنامه‌ریزی کرده بودیم، یک نفر اسلحه‌شناسی و دیگری قرآن، یک نفر هم رزم انفرادی آموزش می‌داد. من خودم هم شهریور سال ۵۹ قبل از آنکه جنگ شروع شود، دو هفته‌ای به اردوی «سعیدآباد» تبریز رفتم؛ کمیته آنجا یک مرکز آموزشی داشت، دو هفته من آنجا آموزش نظامی دیدم و با بعضی از مفاهیم جنگ و اسلحه بیشتر آشنا شدم.
همه آموزش نظامی که در عمرم دیده‌ام، همان دو هفتهٔ شهریور سال ۵۹ بوده است. فردی که آنجا به ما آموزش می‌داد، بسیار سختگیر بود. گرسنگی کشیدیم، رزم شبانه، نگهبانی و مطالب دیگری را یاد گرفتیم. این دو هفته بدن ما را روی فرم آورد، طوری که من بعضی از کلاس‌های رزم انفرادی را خودم اداره می‌کردم و بدنم بسیار آماده بود. خلاصه از آبان ماه زمزمهٔ خروج از واحد احتیاط سر داده‌می‌شد و اینکه با سپاه همکاری کنیم. به جایی رسیدیم که گفتیم: دیگر نمی‌توانیم به همکاری ادامه بدهیم.
‌ببخشید فرمایشتان را قطع می‌کنم. آن زمان در بین عموم مردم، نگاه به سپاه بسیار مثبت‌تر بود تا نسبت به کمیته، شاید یک علتش این بود که کمیته در کار و زندگی مردم بیشتر مداخله می‌کرد تا سپاه، شاید هم دلیل دیگری داشت.
‌شاید خیلی‌های دیگر هم اگر جای کمیته بودند همان کارهایی را می‌کردند که کمیته می‌کرد. هنوز نه دادگاه‌ها شکل درستی داشتند، نه حکومت خیلی مستقر شده بود. کارهایی که می‌کردند ما با آن ذهنیت معصومانه خودمان آنها را درست ارزیابی نمی‌کردیم و می‌گفتیم: حکومت نباید چنین برخوردی کند. عرض کردم مثلا یک نفر زنگ زده بود که آقا همسایه ما یک نامحرم به خانه‌اش آورده است، اینها هم از دیوار خانهٔ آن فرد بالا می‌رفتند و او را دستگیر می‌کردند. ما می‌گفتیم: آخر روی چه حسابی، شما از دیوار مردم بالا می‌روید؟ فرض کنیم که آن فرد، شخص نامحرمی را آورده و در خانه‌اش مرتکب معصیتی شده است، چه اجازه‌ای داریم از دیوار مردم بالا برویم؟ ولی آنها این کار و مانند این را انجام می‌دادند. یک بار در مسجد یک نفر را تنبیه بدنی کردند که خیلی اثر بدی روی ما گذاشت. گفتیم: ما با چه اجازه‌ای کسی را می‌زنیم، ما اجازهٔ این کار را نداریم، حالا اگر کسی متهم است او را می‌گیریم و تحویل دستگاه قضایی می‌دهیم، اگر محکومش کردند شلاقش را هم خودشان بزنند. ما چه اجازه و حقی داریم که این کارهای غیرقانونی را انجام دهیم. این کارها باعث می‌شد از همکاری با کمیته منصرف شویم.
بچه‌های سپاه هم آن زمان یا درگیر این کارها نبودند یا اعتقاد داشتند که نباید این‌طوری برخورد کنند و به قول شما نزد عامه مردم سپاه خیلی محترم بود. در این ایام آقایی به نام محمدرضا شاطری علیخانی بود، که با سپاه همکاری داشت؛ نمی‌دانم الان کجا تشریف دارند، هم‌محله‌ای ما بودند، یک روز به من گفتند: حیف است که تو اینجا ماندی، اگر بخواهی من می‌توانم واسطه شوم که شما با سپاه همکاری کنید. موافقت کردم. گفت: من در سپاه مشکین‌شهر دوستی به نام آقای مصطفی عبدلی دارم، کارهای تبلیغی و فرهنگی هم می‌کند، خیلی به کمک نیاز دارد. آنجا خیلی محروم است و از من کمک خواسته‌اند، من هم از شما می‌خواهم که اگر علاقه دارید، به مشکین‌شهر بروید و با سپاه آنجا همکاری کنید. گفتم: بسیار عالی، چون دیگر حسابی اینجا به بن‌بست رسیده بودم. یک روز با آقای شاطری علیخانی راهی مشکین‌شهر شدیم.
‌خود ایشان هم در سپاه بودند؟
‌بله. ایشان با سپاه همکاری داشتند. البته روزی که به من این پیشنهاد را می‌دادند، خیلی دقیق یادم نیست مراحل عضویتش در سپاه کامل شده بود یا نه، ولی پاسدار بودند و بعدش هم وقتی نیروی هوایی سپاه تشکیل شد به آنجا رفتند و بعد همدیگر را گم کردیم. بالاخره همکاریم را با واحد تبلیغات و انتشارات سپاه مشکین‌شهر شروع کردم، آن زمان مشکین‌شهر واقعا جای بسیار محرومی بود، آب لوله‌کشی داشت ولی قابل شرب نبود، برق سراسری نداشت، یه دیزل ژنراتور داشتند که برق شهر را از آن می‌گرفتند. گاز هم که خیلی جاها از جمله مشکین‌شهر نبود. تلفنشان از آن تلفن‌های هندلی بود، یعنی باید هندل می‌زدی کسی آن‌طرف در مخابرات تلفن را برمی‌داشت، فیش را جابجا می‌کرد تا جواب می‌گرفتی. از هیچ‌طرفی به مشکین‌شهر جادهٔ اسفالت نبود، از طرف اهر، جاده خاکی و پر از پیچ و خم و بود، گردنهٔ نوردوز را باید بالا می‌رفتی و هنگام پایین آمدن پیچ‌های ۱۸۰ درجه‌ای خیلی خطرناکی داشت. از این طرف به سمت اردبیل، تا حدود ده، دوازده کیلومتری اردبیل، جاده خاکی بود و جادهٔ خوبی نداشت.
ظاهرا بعضی از آقایان را هم قبل از انقلاب به همانجا تبعید کرده بودند. ولی طبیعت زیبا و آب و هوای بسیار خوبی داشت (مشکین‌شهر در دامنهٔ شمال غربی سبلان قرار دارد). روستاهای بسیار زیبایی داشت ولی از امکانات مدرن بی‌بهره بود. کار ما در آنجا این بود که در روستاها سخنرانی کنیم، یک موتور برق، یک آپارات و فیلم با خودمان می‌بردیم و از انقلاب برای مردم صحبت می‌کردیم، از رفتن شاه و اینکه چرا شاه بد است و ما خوبیم، چرا اسلام خوب است و از این دست حرف‌ها می‌زدیم.
‌دی ماه سال ۵۹ بود؟
‌بله من ۱/ ۱۰/ ۱۳۵۹ همکاریم را با سپاه از مشکین‌شهر شروع کردم. در مدارس، مساجد و روستاها سخنرانی می‌کردیم. کارم همین بود. بعد از سه، چهار ماه به ما گفتند: این‌جوری که نمی‌شود بالاخره باید تو پاسدار شوی، یک فرم یا پرسش‌نامه پرکنی و حقوق بگیری.
‌تا آن زمان حقوق نمی‌گرفتید ؟
‌خیر. تا سه، چهار ماه بعدش حقوق نمی‌گرفتیم. تصورم این است اولین حقوقی که به ما دادند بر مبنای هزار و هشتصد، یا دو هزار تومان بود. البته حقوقم را از اول دی پرداخت کردند. یادم است اولین باری هم که حقوق گرفتم، صورتم حسابی سرخ شده بود، خیلی خجالت می‌کشیدم، انگار که دارم معصیت می‌کنم. به هر حال من آنجا پاسدار شدم و فرم و پرسش‌نامه پر کردم. چهارده ماه در مشکین‌شهر کار کردم، یعنی زمستان ۵۹ و تا اوایل اسفند سال ۶۰، در واحد تبلیغات و انتشارات سپاه مشکین‌شهر مشغول کار بودم. کار ما خیلی وسیع شده بود، سرم حسابی گرم بود، با دانش‌آموزها، مدارس، دبیرستان‌ها، مساجد، روستاها و انجمن‌های اسلامی تمام وقتم پر شده بود و احساس می‌کردم تأثیرگذار شده‌ام، خیلی‌ها هم از فرماندار تا امام جمعه و رؤسای ادارات من را به اسم می‌شناختند.
‌چه کسی فرمانده بود؟
‌فرماندار یا فرمانده سپاه؟
‌فرمانده سپاه؟
‌آقای حیدری فرمانده سپاه بود، قد بلندی داشت. آقای سازوار و آقای حیدری هم دو بزرگواری بودند که من آنجا با آنها آشنا شدم.
‌آقای فتح الهی نبود؟
‌آقای فتح اللهی بعدا آمد، اوایلش آنجا نبود و اواخر حضور من آنجا آقای فتح اللهی آمدند. اوایل آقای سازوار و آقای حیدری بودند. به هر حال در سپاه هم احترام خاصی داشتم، چون خیلی کار می‌کردم، سخنرانی پیش از خطبه‌های نمازجمعه، سخنرانی مراسم ۲۲ بهمن و سایر مناسبت‌ها و راه‌اندازی کتاب‌فروشی در شهر از جمله کارهای من بود. به قم می‌رفتم و یک وانت بار کتاب برای کتاب‌فروشی می‌خریدم. هر کار فرهنگی که می‌توانستم، انجام می‌دادم، با انجمن‌های اسلامی مدارس جلسه می‌گذاشتیم، انجمن اسلامی روستاها را سازماندهی می‌کردیم، برایشان همایش ترتیب می‌دادیم. یادم است یک بار جمعی از اینها را با هماهنگی نماینده مجلسشان به دیدار امام در جماران بردیم، آن زمان نمایندهٔ شهر آقای همتی بود.
لازم می‌دانم، یاد کنم از شهید مسعود جبل عاملیان که آن موقع در پادگان شهید بیگلری مشکین‌شهر خدمت می‌کردند و من آنجا توفیق آشنایی با ایشان را پیدا کردم. یکپارچه معرفت و عرفان بودند. همچنین در آن پادگان با آقای رضا رضیلو آشنا شدم که فردی بسیار باهوش و پاکیزه بودند و تا امروز این آشنایی ادامه دارد. از پاسدارهای بسیار بااخلاق و بامعرفت دیگر که در مشکین‌شهر با او دوست شدم، شهید سلطانعلی کرامت بود. واقعا یکپارچه نور و معصومیت بود. از سایر پاسدارهای خوش اخلاق آن موقع که با همدیگر در تماس هستیم آقای ابراهیم شاهوردی را می‌توانم نام ببرم.
‌اعزام نیرو هم داشتید؟
‌بله آن موقع اعزام نیرو داشتیم. اوایل جنگ بود و بسیجی‌ها و سپاهی‌ها هم اعزام می‌شدند. چند نفر از اعضای سپاه مشکین‌شهر که به مناطق غرب کشور اعزام شده بودند، به کمین ضدانقلاب‌ها برخورد کرده بودند و تعدادی از آنها شهید شدند. روحشان شاد. آن زمان واحد بسیج به این شکل نبود و بخشی از کارهای بسیج را هم عملا ما انجام می‌دادیم، کارهای تبلیغاتی، دعوت و جمع کردن نیرو برای جبهه‌ها هم جزء کارهای ما بود. این فعالیت‌های من در مشکین‌شهر باعث شد که آقایان در سپاه منطقه تبریز به من پیشنهاد کار در تبریز را بدهند. می‌خواهم بگویم من یک‌روزه رشد نکردم، یا اینکه کسی من را توصیه کند. اسفند سال ۶۰ به تبریز آمدم.
‌ببخشید، مشکین‌شهر که تشریف داشتید، برای خودتان خانه و زندگی درست کرده بودید یا داخل سپاه بودید؟
‌خیر. در ساختمان سپاه می‌ماندم. یکی، دو نفر هم آنجا مثل من غریبه بودند، یعنی جایی نداشتند، یکی، دو نفر هم از بچه‌های خود مشکین‌شهر بودند که خانه و زندگی داشتند ولی معمولا شب‌ها آنجا می‌ماندند. جمعا پنج، شش نفر بودیم، در یک اتاق با چند عدد پتو، کلا زندگیمان در سپاه بود و تمام وقتمان همانجا می‌گذشت، البته آنهایی که اهل مشکین‌شهر بودند بعضی وقت‌ها سری به خانه می‌زدند، ولی ما بیست و چهار ساعته در سپاه بودیم و تمام زندگیمان در سپاه بود.
اسفند سال ۶۰ بنابر دعوت آقایان به واحد تبلیغات و انتشارات منطقه ۵ رفتم، که آن موقع شامل استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی می‌شد. البته استان اردبیل هم از آذربایجان شرقی جدا نشده بود. بعد از مدت کوتاهی نفر دوم واحد تبلیغات و انتشارات شدم، آقای هاشم صدر مسؤول واحد بودند و من را به عنوان قائم‌مقام خود معرفی کردند که در غیابشان کارهای واحد را من انجام بدهم. حدودا چهارده ماه در واحد تبلیغات و انتشارات منطقهٔ ۵ کار کردم، از اسفند سال ۶۰ تا اواسط خرداد سال ۶۲، البته در این فاصله دو ماه به جبهه رفتم، بیست و چهار فروردین سال ۶۱ به جبهه اعزام شدم و توفیق شرکت در عملیات بیت‌المقدس (فتح خرمشهر) داشتم و خرداد برگشتم. حدود دو ماه جبهه بودم، البته قبل از من اخوی، آقا سید صالح در عملیات فتح‌المبین شرکت کرده بود. به هر حال چهارده ماه در واحد تبلیغات و انتشارات بودم.
واحد تبلیغات و انتشارات هم که بودم باز کارم سرکشی به واحدهای تبلیغات و انتشارات نواحی مختلف منطقه بود. آن موقع منطقه ۵ شامل: ناحیه اردبیل، مراغه، خوی، ارومیه و تبریز بود. من معمولا هر هفته به یکی از نواحی سرمی‌کشیدم و جلسه می‌گذاشتم، مسؤولان واحدهای تبلیغات و انتشارات را می‌خواستم، گزارش می‌دادیم و صحبت می‌کردیم. عموما هم بحثمان دربارهٔ جبهه، جنگ، کمک برای جذب و اعزام نیرو به جنگ بود.
‌فرماندهٔ منطقه پنجم هم آقای چیت‌چیان بودند؟
‌فرماندهٔ منطقه ۵ آقای حمید چیت‌چیان بودند، بعد از ایشان اگر اشتباه نکنم همین آقای صادق محصولی فرمانده شدند.
‌همین کسی که با آقای احمدی‌نژاد کار می‌کند؟
‌بله همان آقای صادق محصولی بودند. البته بعدها مدتی آقای گرجی و مدتی هم آقای مسجدی و آقای شمشیری فرمانده سپاه تبریز و یا منطقه شدند. آقای مسجدی که به عنوان سفیر ایران در عراق بودند. در نتیجه من از دی ۵۹ تا اسفند ۶۰ مشکین‌شهر بودم. اسفند ۶۰ تا خرداد ۶۲ واحد تبلیغات و انتشارات سپاه منطقه بودم، که جمعا شانزده ماه می‌شود، دو ماه هم جبهه و چهارده ماه هم در واحد بودم، آنجا با دوستان خیلی صمیمی شدم. همین الان هم من با بیشتر دوستانی که در واحد تبلیغات و انتشارات منطقه پنج همکار بودیم، ارتباط دارم.
با اینکه که خانهٔ ما تبریز بود ولی به ندرت به پدر مادر سر می‌زدم. اغلب در ساختمان سپاه می‌خوابیدم، شب‌ها دور هم می‌نشستیم و درددل می‌کردیم، حدیث می‌گفتیم، حرف می‌زدیم و تحلیل می‌کردیم و معمولا میوه یا شیرینی تهیه می‌کردیم و از روی مزاح به آن ام‌الحدیث می‌گفتیم. ساختمان اوایل جاده ائل‌گلی بود. زمین چمنی داشتیم، گهگاهی فوتبال بازی می‌کردیم. استخری داشت، بعضی از روزهای تابستان شنا می‌کردیم. یک بار پیشانی‌ام در بازی فوتبال به پیشانی شهید حجت ایرجی خورد و شکاف مختصری برداشت. یاد این شهید بزرگوار گرامی باد.
تا اینکه خرداد سال ۶۲ به عنوان رئیس ستاد لشکر، به لشکر عاشورا رفتم.
‌فرایند انتخاب شدنتان به عنوان رئیس ستاد را توضیح بدهید.
‌من در عملیات بیت‌المقدس توفیق داشتم به عنوان رزمنده، تک‌تیرانداز، کمک بیسیم‌چی، بیسیم‌چی و کمک آرپیچی‌زن به مدت چهل و پنج روز در منطقه عملیاتی خرمشهر باشم و هیچ سمت دیگری نداشتم، نیروی سادهٔ گردان بودم، که آن هم برای من عالمی داشت و یادداشت‌های بسیار قشنگی از اولین اعزامم به جبهه و خاطراتش دارم. بعد از این عملیات، در همان منطقه عملیات رمضان انجام شد که من آن عملیات و عملیات بعدی، یعنی مسلم‌بن عقیل در جبهه نبودم و موقعیتشان را هم ندیدم، ولی والفجر مقدماتی که انجام شد، بعد از عملیات رفتم و موقعیت را دیدیم. درست است که آنجا فتح خاصی نشده بود ولی بعد از عملیات، منطقه عمومی والفجر مقدماتی را دیدم (بهمن سال ۶۱ بود).
اوایل فروردین سال ۶۲ که اکثر همکاران برای تعطیلی عید به خانه رفته بودند، من با یک ماشین پیکان که در اختیارداشتم رفته بودم به واحد تبلیغات و انتشارات سپاه اهر سر بزنم، هنگام ظهر وضو می‌گرفتم که نماز بخوانم، یک نفر آمد و گفت: آقای حسینی از فرماندهی سپاه منطقه، از تبریز زنگ زده‌اند و با تو کار دارند. اوایل فروردین، روزی بارانی و سرد بود. مقداری عجیب بود، وقتی به من گفتند از فرماندهی تبریز زنگ زدند تو را می‌خواهند، انگار کسی به من می‌گفت: که تو را به لشکر عاشورا می‌برند و آنجا یک سمت به تو می‌دهند و این دعوت برای آن است.
‌زمزمه‌اش بود؟
‌نه اصلا کسی هیچ حرفی با من دراین‌باره نزده بود، البته در شورای فرماندهی سپاه منطقه حرف‌های زیاد زده شده بود، ولی کسی چیزی به من نمی‌گفت.
‌اصلا درز نکرده بود؟
‌خیر. من که چیزی نشنیده بودم. لشکر عاشورا سال ۶۱ شکل گرفته بود. بعد از عملیات فتح خرمشهر که اعزامی‌های آذربایجان شرقی گردان‌های شهید قاضی و شهید مدنی را تشکیل می‌دادند، برای عملیات رمضان و مسلم بن عقیل تیپ عاشورا را تشکیل دادند و این تیپ به سرعت رشد کرد. زمان عملیات والفجر مقدماتی که شد یک لشکر و یک تیپ (یعنی آنقدر بسیجی اعزام شده بودند که از یک لشکر هم بیشتر شدند) شده بود.
‌اولین بار که تیپ شد، چه کسی فرمانده‌اش بود؟
‌از اول آقا مهدی فرمانده تیپ بود و والفجر مقدماتی که یک لشکر کامل شکل گرفته بود همچنان شهید آقا مهدی باکری فرمانده بود.
‌ببخشید، چون ممکن است کسانی که این مصاحبه را قرن‌ها بعد می‌شنوند، بپرسند: کدام آقا مهدی؟ برای ما روشن است کدام آقا مهدی، ولی برای بچه‌های لشکر آقا مهدی یک نفر بود و آقای سید مهدی کسی دیگر.
‌بله. وقتی گفته می‌شود آقای مهدی، یعنی آقای مهدی باکری. خداوند درجاتش را متعالی کند. شهید آقا مهدی وقتی که لشکر را تشکیل داده بودند، بار زحمت را باز خودشان بردوش می‌کشیدند.
‌ببخشید، خط رواییمان پاره نشود، از آنجا که با شما تماس گرفتند در اهر بودید؟
‌بله. الان به آن قسمت از خاطرات برمی‌گردم. عرض کردم، کسی به من چیزی نگفته بود ولی بین خودشان حرف‌هایی زده می‌شد. بعدها متوجه شدم آن حرف‌ها دربارهٔ چه بوده است. آقا مهدی، شهید حمید باکری برادر بزرگوارشان را به عنوان قائم‌مقام خودشان معرفی کرده بودند و رئیس ستاد لشکر هم آقای میر حجت کبیری بودند، که اهل خوی بودند. ظاهرا شورای منطقه که برای عملیات والفجر مقدماتی آمده یا حالا قبل از آن در جلسه‌ای مطرح کرده بودند، که اغلب آقایان گردانندهٔ لشکر اهل آذربایجان غربی هستند، خود آقا مهدی، حمید آقا، آقای کبیری و آقای ایران‌زاد احساسشان این بود که چون اغلب نیروهای بسیجی و سپاهی را تبریز و آذربایجان شرقی برای لشکر عاشورا تأمین می‌کند، نیروهای اعزامی خوب جذب نمی‌شوند و از آنها خوب استقبال نمی‌شود، بنابراین سمت مناسبی نمی‌گیرند و خوب رشد نمی‌کنند.
یکی از نقش‌های رئیس ستاد لشکر این بود که که مسؤولان واحدهای ستادی را هماهنگ کند، از واحد تدارکات گرفته تا تبلیغات پرسنلی بسیج، آموزش نظامی، بهداری و تعاونی، اینها هم بالاخره صبح تا شب با نیرو کار دارند.و وقتی که رئیس ستاد اهل تبریز نباشد، مسؤولان واحدها هم نوعا از بچه‌های تبریز انتخاب نمی‌شوند، آن بندگان خدا هم مسؤولیتی روی دوششان بود و از کسانی که می‌شناختند دعوت می‌کردند، بنابراین اداره لشکر عموما در اختیار آذربایجان غربی قرار می‌گرفت.
آقایان می‌گفتند: این مسأله در طولانی مدت هم برای بسیجی‌ها هم برای سپاهی‌ها مشکل‌ساز می‌شود. دنبال یک نفر بودند که اهل تبریز باشد و به درد ریاست ستاد لشکر بخورد و روابط عمومیش اصطلاحا خوب باشد، به قول خودشان: کتانی پوش هم باشد، پر انرژی و خوش اخلاق باشد. جذابیتش بیشتر باشد. بالاخره کسی که جبهه می‌رود، نمی‌شود به او اخم کرد و دستور داد، آنجا باید با خواهش و تمنا کار انجام داد. آن موقع در شورای فرماندهی گفته بودند، که بگردید و یک تبریزی پیدا کنید، که از پس ستاد بربیاد. آقای هاشم صدری، مسؤول واحد تبلیغات و انتشارات منطقه ۵ هم من را معرفی کرده و گفته بود که ما چنین آدمی را داریم، خودمان به او نیاز داریم ولی جبهه خیلی واجب‌تر است.
‌هنوز ایشان مسؤول روابط عمومی بود؟
‌بله ایشان مسؤول واحد بود. به هر حال ایشان من را معرفی کرده بود و در شورای فرماندهی نیز دراین‌باره صحبت شده و ظاهرا روی من توافق شده بود. از این توافقات پنهانی من خبر نداشتم، تا روزی که آقایان به من زنگ زنند.
حال که از این مقطع می‌خواهیم عبور کنیم، قصد دارم به دو مطلب در این زمینه اشاره کنم. مطلب اول: من از چند نفر شنیده‌ام، که گفته شده است سپاه منطقه ۵ من را به عنوان جایگزین شهید مهدی باکری در نظر گرفته و بنا بود من به جای ایشان فرمانده لشکر باشم و حتی به من حکم هم داده بودند، به همین دلیل لازم می‌دانم اعلام کنم، اولا در حکم ماموریت من که در تاریخ پانزدهم خرداد ماه ۱۳۶۲ صادر شده است هیچ اشاره‌ای به سمت من اعم از فرمانده یا رئیس ستاد لشکر نشده است و صرفا عبارت «جهت همکاری با لشکر» درج شده است و ثانیا هیچ‌کس به من نگفته بود که قرار است من مدتی بعد فرمانده لشکر شوم و هیچ قرار و مداری در این خصوص با من گذاشته نشده بود.
مطلب دوم اینکه بعضی از آقایان در سپاه منطقه پنج بدلیل جهت‌گیری‌های برخی از اعضای شورای فرماندهی سپاه ارومیه، که به اخراج دسته جمعی آنها از سپاه انجامیده بود، نگران شکل‌گیری این جریان در لشکر بودند و به همین دلیل با گماردن برخی افراد در لشکر سعی در کنترل این ماجرا داشتند و ظاهرا این مطلب به نمایندگی امام در سپاه نیز کشیده شده بود و جابجایی بعضی از مسؤولان لشکر مورد تأکید و تغییر رئیس ستاد لشکر در چنین فضایی صورت گرفته بود.
در خصوص مطلب دوم نیز عرض می‌کنم، گرچه کلیات ماجرا را من هم بعدها شنیدم و صحت داشت، لکن در اینکه من عامل کنترل از سوی سپاه منطقه باشم و مراقبت کنم که آن جریان اصطلاحا منحرف در لشکر شکل نگیرد، کسی با من صحبت نکرده بود و چنین نقشی به من داده نشده بود، گرچه شاید مسؤولان سپاه منطقه چنین انتظاری را، ولو ناگفته و نانوشته از من داشته‌اند. بعدها که من با تمام شدت و حدت از سپاه منطقه پشتیبانی کردم و نیروی انسانی برای لشکر را داشتم و برای آزادسازی برخی از سپاهی‌های مورد نیاز لشکر پافشاری می‌کردم، ظاهرا مرحوم آقای پنجه شکار در غیاب من گفته بود: «این هم که آدم ما نشد و هوای لشکر و آقا مهدی را دارد» (نقل به مضمون).
البته من در طول بیست و یک ماه که در خدمت آقا مهدی باکری بودم هیچ‌گاه احساس نکردم که ایشان از کار من ناراحت هستند و یا احساس تحمیل می‌کنند، لکن برای آنکه خاطرم آسوده شود چند ماه بعد از عملیات خیبر خدمت ایشان رسیدم و برای ادامه تحصیل در دانشگاه اجازه خواستم، ولی ایشان با رفتن من از لشکر موافقت نفرمود و مطمئن شدم که آقا مهدی از ادامه کار من ناخشنود نیستند.
در هر حال آقایان به یک اجماعی می‌رسند، که سید مهدی حسینی برای ریاست ستاد لشکر مناسب است. آن روز هنوز عملیات والفجر یک شروع نشده بود، اوایل سال ۶۲ بود. از اهر برگشتم، و در تماس تلفنی باز هم چیزی به من نگفتند.
‌شما قبل از آن آقا مهدی را دیده بودید؟ با ایشان برخورد داشتید؟
‌احتماًلا والفجر مقدماتی که به عنوان بازدید از جبهه رفته بودم، آن موقع ایشان را دیده بودم. ولی خیلی روی رفتار ایشان حساس نبودم و چیزی در خاطرم نمانده است.
‌آقا مرتضی را چطور؟
‌آقا مرتضی هم همین‌طور، با آقا مرتضی هم رابطه کاری خاصی نداشتم، ایشان را دیده بودم ولی اینکه همکار شده باشیم و مدتی کنار هم باشیم، خیر.
_ قاعدتا با آقا مرتضی اهل یک محل بودید.
‌تا حدودی و تا جایی که من می‌دانم آقا مرتضی اهل چهارراه منصور بودند.
‌پس با یکدیگر فاصلهٔ زیادی نداشتید.
‌بله. محله ما ششگلان بود و با هم خیلی فاصله نداشتیم، ولی اینکه با هم در یک مسجد و محله رفت‌وآمد داشته باشیم، خیر. البته آقای مرتضی یاغچیان انسانی بسیار متواضع و در عین حال شجاع، عملیاتی و متفکر بود و محبوبیت زیادی در بین رزمندگان داشت. شنیده‌ام که ایشان را به عنوان جایگزین آقا مهدی باکری در نظر گرفته بودند، ولی ایشان بقدری در مقابل شهید بزرگوار خاضع بودند که این موضوع را حتی مطرح نکرده بودند. ایشان یک فرماندهٔ لشکر تمام عیار بود، ولی در مقابل درخشش و نورانیت آقا مهدی باکری چهره والا و بزرگوار ایشان مجال عرض اندام لازم را پیدا نکرد.
‌اهل یک محل نبودید؟
‌بله. این‌طور نبود که با آقا مرتضی به یک مدسه یا مسجد برویم و همدیگر را بشناسیم.
‌منظورتان آقا مرتضی یاغچیان بود؟
‌بله منظورم آقا مرتضی یاغچیان بود. من همان اوایل عید که تبریز رسیدم، آقای چیت‌چیان گفتند: ما می‌خواهیم به دزفول برویم، تو هم آماده باش. من برای اولین بار در عمرم سوار هواپیما شدم. جت فالکون، از آن هواپیماهای کوچک، شورای فرماندهی تبریز به فرماندهی آقای چیت‌چیان راهی دزفول بودند که در عملیات والفجر یک حاضر و شاهد اتفاقی باشند که در آنجا رخ‌می‌دهد، و من را هم به عنوان رئیس ستاد آتی لشکر عاشورا با خودشان می‌بردند، تا من هم آنجا کار را یاد بگیرم و بدانم که کارستاد چیست و در عملیات چه کار می‌کند.
‌قبل از آن با شما موضوع را مطرح کردند؟
‌تا جایی که در ذهن من است، قطعی به من نگفتند و اما گفتند: آقا یاد بگیر، بالاخره احتماًلا در آینده بنا داریم تو را به لشکر عاشورا بفرستیم و اینجا می‌خواهید به لشکر کمک کنید. ۱۵ خرداد سال ۶۲، یعنی به فاصله حدود دو ماه بعد از این سفر، به من حکم دادند و به لشکر عاشورا آمدم، در هر حال فکر کنم سه یا چهار شب ما در سنگر فرماندهی لشکر عاشورا بودیم. آقای سید حجت کبیری هم رئیس ستاد لشکر بود. انسانی بسیار با اخلاص و فداکار بود.
البته عملیات والفجر یک هم ناکام ماند. مثل والفجر مقدماتی بچه‌ها رفتند و برگشتند، تعدادی شهید دادیم. در هر حال آنجا من مقداری با مفاهیم ستاد و با شکل هدایت عملیات آشنا شدم. چون یک سال قبل از آن به عنوان رزمنده آنجا رفته بودم و از نزدیک با کار فرماندهی لشکر آشنا نشده بودم ولی به اندازه همان چند شبی که آنجا بودم و بعد برگشتم اینها را یاد گرفتم.
‌با همان جت فالکون یا با ماشین برگشتید؟
‌خیلی قطعی یادم نیست، رفتن با فالکون را یادم است ولی اینکه با هم برگشتیم یا من با تاخیر برگشتم، یعنی چند روز بعد از آنها را دقیق یادم نیست. تصورم این است که من آنجا چند روزی بیشتر ماندم و آقایان زودتر برگشتند. احتماًلا من دو، سه روز بعدش آمدم. آنجا بود که من برای اولین بار با آقای حسین علایی آشنا شدم و ایشان من را با خود همراه کردند و بعضی از مسائل را مثل واحد توپخانه بیمارستان صحرایی، تدارکات و … یادم دادند.
‌آن زمان مسؤولیتشان چه بود؟
‌آن موقع ایشان فرماندهی قرارگاه بودند و آقای چیت‌چیان به ایشان گفته بودند: این آقا را که اینجا آوردیم، قرار است رئیس ستاد لشکر شود، مطالبی را یادش بدهید.
‌اتفاقا آقای علایی هم دانشجوی دانشگاه تبریز بود.
‌بله.
‌یعنی با تبریزی‌ها بیگانه نبود.
‌بله همین‌طور است.
‌بعد از اینکه شما (حالا احتماًلا) با چند روز تاخیر دوباره به تبریز برگشتید، چه شد؟
‌به تبریز که برگشتم همین کارهای واحد تبلیغات و انتشارات را انجام می‌دادم، ولی زمزمهٔ این بود که احتماًلا من به جبهه خواهم رفت و درنهایت، ۱۵ خرداد سال ۶۲ با یک حکم ماموریت سه ماهه به همراه تعدادی از عزیزان به عنوان کادر لشکر به جبهه عازم شدم.
‌۱۵ خرداد؟
‌بله ۱۵ خرداد سال ۶۲ بود. بعد از والفجر مقدماتی و والفجر یک، که هر دو عملیات ناموفق بودند و لشکر عاشورا هم تعدادی شهید و مفقودالاثر داده و کادر لشکر هم آسیب دیده بود. در این اعزام، برای بازسازی کادر لشکر با تعدادی از فرماندهان گردان‌ها و مسؤولان واحدها همراه بودیم.
جا دارد یاد کنم از شهید علی‌اکبر حسین‌پوررهبر و آقایان حاج ناصر امینی سید فاطمی و حاج غفار رستمی که برای کمک به من و همکاری با ستاد تشریف آوردند. آقای احمد رهبر بنا به پیشنهاد حاج جعفر آقا رضایی به عنوان مسؤول واحد تدارکات لشکر و آقای ابراهیم باقرزاده و یوسف محجل به عنوان معاون‌های ایشان، آقای جواد صالحی و شهید یوسف ضیا به عنوان مسؤولان واحد آموزش نظامی، آقایان حاج اکبر پورجمشید و حاج مصطفی عبدلی به عنوان مسؤولان واحد تبلیغات و انتشارات، آقای حاج علی غفوری مسؤول واحد آموزش عقیدتی، آقای احمد جهانسری و جمالی به عنوان فرماندهان واحد توپخانه، آقای علیپور مسؤول واحد پدافند هوایی، آقای محمدزاده فرمانده واحد خمپاره ،شهید آقای نورالدین مقدم فرمانده زرهی، شهید (مرحوم) آقای سید مصطفی الموسوی و شهید مقیمی مسؤولان مخابرات، شهیدآقای اکبر جوادی فرمانده گردان تخریب، آقایان حمید جعفرزاده و حاج خیراندیش مسؤولان واحد بهداری، آقایان نیرومند و گاوگانی مسیولین واحد تعاونی، آقای عشرتی واحد پرسنلی و آقای باقری واحد بسیج، از جمله اعضای کادر جدید لشکر عاشورا، کادر لشکر را تکمیل و بازسازی کردند، که عموما از بچه‌های آذربایجان شرقی و تبریز بودند.
وقتی ما به لشکر رسیدیم، دو سه روز اول آقا مهدی باکری تشریف نداشتند. لشکر در صفی آباد دزفول مستقر بود و من دو، سه روزی آنجا بودم و تا با محیط آشنا بشوم، آقا مهدی تشریف آوردند و اولین کار ما حرکت دادن لشکر از صفی‌آباد به کاسه‌گران گیلان غرب بود. کارمان عملا شروع شد. یادم است که ماه مبارک رمضان بود، و من اولین بار بود که ماه مبارک رمضان باید روزه‌ام را می‌خوردم، خیلی برایم سخت بود.
خاطرم است بیدار شدم و سحری خوردم با این نیت که مثلا وسط روز هم با یک جرعه آب، نمک یا چیزی دیگر افطار کنم، متوجه شدم که بقیه صبحانه، ناهار و شام می‌خورند، من هم با جمع یکی شدم و صبحانه، ناهار و شام خوردم. آن موقع می‌گفتند: راننده‌ها چون شغلشان رانندگی است باید روزه بگیرند. اوایل تیر ماه دزفول و صفی‌آباد فوق‌العاده هوا گرم بود، بعضی از راننده‌ها می‌گفتند: نمی‌توانیم روزه بگیریم. من هم به عنوان رئیس ستاد لشکر این راننده‌ها را توجیه می‌کردم؛
یکی از راننده‌ها گفت: که آقای حسینی بیا با من و در آن ماشین بنشین (آن موقع هم کشنده‌ها هیچ‌کدام کولر نداشتند و سقف ماشین هم خیلی کوتاه بود. آن کشنده‌های قدیم مثل الان نیست که سقفشان بلند باشد و کولر داشته باشد، نه این‌جوری نبود) این آهن به سر من می‌چسبد، آفتاب به سقف آهنی می‌زند، ماشین و مخ من جوش می‌آید، بعد تو می‌گویی روزه بگیر. من چطوری روزه بگیرم؟
خلاصه لشکر از آنجا حرکت کرد و به گیلان غرب کاسه‌گران آمدیم، جایی که هیچ امکاناتی نداشت و باید آنجا مستقر می‌شدیم. وظیفه خودم می‌دانم که یاد کنم از همکاری آقای مهدی حقانی به عنوان معاون ستاد که علاوه بر شهید رهبر و ناصر امینی در اداره ستاد بسیار کمکم کردند. ایشان تجربیات گرانقدری در اداره ستاد لشکر داشتند و با طرز برخورد با نیروها کاملا آشنا بودند. نگاه‌های مهربانانه و در عین حال زیرک ایشان را فراموش نمی‌کنم. خیلی متبحر و مسلط بودند و مطالب زیادی یادم دادند.
همچنین از آقای جواد صبور یاد می‌کنم که در امر سازماندهی نیروها اعم از بسیجی و سپاهی کمک بسیاری به ستاد لشکر کردند. ایشان اهل اردبیل بودند و در شناسایی توانمندی‌های آن دیار مساعدت‌های فراوان کردند.
‌لشکر ماموریت دیگری هم داشت؟
‌بله به گیلان غرب رفتیم. آن زمان قرار بود که از ارتفاعات قصرشیرین (بمو) عملیات انجام شود، روبه‌روی قصرشیرین ارتفاعات خیلی بلندی بود و در بالای بلندی هم دیواره‌ای صخره‌ای، حدود صد، صد و پنجاه یا دویست متر قرار داشت. بنا بود لشکر عاشورا از آن صخره‌ها بالا برود و آنجا ارتفاعات را بگیرد و ما مدتی تمرین صخره نوردی می‌کردیم. گردان‌های عمل‌کننده که باید با طناب بالا می‌رفتند تمرین‌های خودشان را می‌کردند ما هم تمرین‌های خودمان را می‌کردیم. (که آن صخره نوردی‌ها هم عالمی داشت).
روزهای آخر که دیگر همه‌چیز داشت برای عملیات آماده می‌شد، گفتند عملیات لو رفته و لغو شده است و باید عملیات را در بانه ادامه دهیم، البته در این فاصله آقای اسد قربانی از فرماندهان محور لشکر در منطقه شهید شدند. روحشان شاد. به هر حال مجدد اسباب‌اثاثیه را جمع کردیم و از گیلان‌غرب به طرف بانه حرکت کردیم. عملیات والفجر ۴ در منطقه برآمدگی شیلر انجام شد. نقشه ایران را تصور کنید، زیر چانه گربه برآمدگی شیلر نامیده می‌شود (چون از طرف عراق قسمت دیگر برآمدگی دیده می‌شود). یک گروه از بالا و گروه دیگری از پایین باید عمل می‌کردند و آنجا را به هم وصل می‌کردند و در نتیجه تکه‌ای از خاک عراق را ما تصرف می‌کردیم. این اولین عملیاتی بود که من به عنوان رئیس ستاد لشکر در آن شرکت می‌کردم و به لطف خدا عملیات موفقی بود.
‌والفجر ۴؟
‌بله. و باز لازم می‌دانم از برخی شهدای والا مقام این عملیات یاد کنم. شهید صالح اللهیاری فرمانده گردان حضرت ابوالفضل و معاون ایشان شهید حسن پناهقلی، شهید حجت فتوره‌چی و شهید شاپور برزگر از معاونین فرماندهی محور (حمید آقا باکری)، شهید سعید فقیه معاون فرماندهی محور (مرتضی یاغچیان).
در هر حال تیر ماه سال ۶۲ از صفی‌آباد به کاسه‌گران و از کاسه‌گران به بانه اسباب‌کشی کردیم و عملیات والفجر ۴ مهر و آبان سال ۶۲ اتفاق افتاد، یعنی ما در فاصله کمتر از شش ماه دوتا اسباب‌کشی داشتیم. بعد از والفجر ۴ که خوشبختانه عملیات موفقیت‌آمیزی بود، مجدد برگشتیم به کاسه‌گران. تصورم این است که آذر و دی ماه بود. و اسفند ماه اون سال عملیات خیبر انجام شد. از کاسه‌گران بار دیگر به سمت اهواز حرکت کردیم. اوایل جاده اهواز به سمت سوسنگرد، که بچه‌های لشکر به آنجا توزآباد می‌گفتند، جایی بود که همهٔ آن رمل بود و وقتی باد می‌وزیدد همه جا پراز گرد و خاک می‌شد. به فاصله نه ماه از سال ۶۲ این چهارمین اسباب‌کشی بود.
‌بار اصلی هم روی دوش ستاد بود؟
‌تا حدود زیادی بله. البته باز یاد کنم از برادران عزیزم حاج غفار رستمی و علی‌اکبر رهبر که در انجام این جابجایی‌ها همکاری بسیار صمیمانه و خالصانه‌ای داشتند. آقای حاج غفار کوله‌باری از تجربهٔ عملیاتی داشتند و فردی بسیار آرام، باحوصله، مدیر و مدبر بودند. تواضع خلوص ادب و استقامت آقای حاج غفار رستمی فوق‌العاده بود. اهل عبادت بود و در عین حال عملیاتی‌ترین ماموریت‌های ستاد را ایشان انجام می‌دادند و با کادر فرماندهی لشکر، محورها و گردان‌ها رفاقت خاصی داشتند.
به هرحال آن سال ما چهارتا اسباب‌کشی کردیم تا به عملیات خیبر رسیدیم (که برای خودش عالمی داشت و یک دنیا حرف دارد). متاسفانه غیر از جزایر مجنون، از این نظر که بتوانیم خاکی از عراق را آزاد کنیم، موفقیتی نداشتیم. از دو گردان تعدادی شهید و بقیه اسیر شدند. تا جایی که یادم است تنها یک نفر از آن دو گردان توانسته بود برگردد.(آقا رسول عباس‌نژاد) که او هم در ادامه عملیات شهید شد. یعنی از دو گردان کسی باقی‌نماند. از آنهایی که جنوب جزایر مجنون رفته بودند، آنجا محاصره شدند و ما تعداد زیادی اسیر دادیم. این قسمتش خیلی تلخ بود و ما فقط به خاطر لطف خدا و استقامت شخص آقای مهدی باکری توانستیم جزایر مجنون را حفظ کنیم. بعد از اینکه خاکریزها تثبیت شد، به اهواز برگشتیم، باران بسیار شدیدی آمد که کل منطقه را سیل برد، هم عراقی‌ها و هم ما زمین‌گیر شدیم، کاری هم نتوانستیم بکنیم و عملیات خیبر تمام شد.
‌ببخشید، قبل از اینکه جلوتر برویم، درباره تیپ‌های لشکر (آن موقع فکر کنم سه‌تا تیپ داشتیم) و فرمانده‌هاشان یا فرمانده‌های برجسته گردان بفرمایید و اسامیشان را برای ثبت در تاریخ نام ببرید. حمید آقا که شهید شد…
‌بله تذکر بجایی است. ما در عملیات خیبر دو تن از بالاترین سطوح فرماندهی لشکر را، بعد از آقا مهدی باکری از دست دادیم. شهید حمید باکری و شهید مرتضی یاغچیان، که حمید آقا قائم‌مقام فرماندهی لشکر و فرمانده محور بود و بعد از شهادت ایشان آقا مرتضی، چنین عنوانی را داشت که به فاصله زمانی بسیار اندک هر دو در پایین پل شهید حمید در جنوب جزیره مجنون جنوبی زیر آتش بسیار شدید دشمن شهید شدند.
توضیح بیشتر اینکه دو جزیره مجنون که به شکل هشت انگلیسی (دو دایره مماس به هم) بودند به واسطه یک پل به خشکی‌های شمال بصره وصل می‌شدند. آن پل بیاد شهید حمید باکری، پل حمید نام گرفت و حمید آقا و آقا مرتضی هر دو پایین همان پل شهید شدند. واقعه چنین بود که دو گردان ما از جزایر مجنون پایین رفتند و قرار بود که از جاده طلاییه هم یک قرارگاه دیگر وارد عمل شود و ما از پشت به عراقی‌ها ضربه بزنیم و آنها از روبه‌رو وارد شوند و جاده طلاییه باز شود، بعد از طریق آن جاده نیروها به سمت بصره سرازیر شوند، این کل طرح بود. آن عملیات خوب اجرا نشد، یعنی قرارگاهی که باید از روبه‌رو وارد عملیات می‌شد، نتوانست جاده را باز کند، حالا عراقی‌ها برگشتند و ما را محاصره کردند، و گردان‌های ما را با خود بردند، قصد داشتند همهٔ ما را در جزایر مجنون در آب بریزند.
پشت سرمان به فاصله سیزده کیلومتر، هور قرار داشت و ماه اول عملیات عموما با قایق رفت‌وآمد می‌کردیم، به همین خاطر نمی‌توانستیم با خودمان توپ و تانک ببریم ولی چون پشت عراقی‌ها خشکی بود، با تانک می‌آمدند، رزمندگان ما هم با خمپاره ۶۰ و ۸۰ و ۱۲۰ و تفنگ ۱۰۶ و امثال اینها با عراقی‌ها می‌جنگیدند. چند تا لودر هم از خود عراقی‌ها به غنیمت گرفته بودند. در جزایر هاورکرافت‌ها و قایق‌ها مقداری مهمات می‌آوردند، ولی با قایق و هاورکرافت که نمی‌شود حریف دشمنی شد که روی خشکی دارد با ما می‌جنگد. هم نیروی هوایی دشمن فوق‌العاده قوی شده بود و هم نیروی زمینی‌اش با سرعت به سمت جلو پیشروی می‌کرد.
حمید آقا در همان جنوب پل شهید شدند. آقا مهدی، آقای مرتضی یاخچیان را صدا زد که ایشان برود پل را نگه دارد، آقا مرتضی هم به محض اینکه به پل رسید، شهید شد. فضای آنجا آنقدر محدود بود که فکر می‌کنم وجب به وجبش چند بمب، توپ یا خمپاره‌ای حتماً اصابت می‌کرد، یعنی هیچ‌جای سالمی آنجا نبود که کسی بگوید، من در این دو متر پناه گرفتم. هرجا که می‌خواستی بروی، حتماً آنجا چهارتا خمپاره می‌خورد. تمام تمرکز عراقی‌ها روی گرفتن آن پل و ورود به جزایر مجنون بود.
شهید مشهدی‌عباد فرماندهٔ گردان امام حسین و شهید بایرامعلی ورمزیار فرماندهٔ گردان علی اکبر و فرمانده دو گردانی بودند که به سمت جنوب جزایر رفته بودند تا از پشت به عراقی‌ها ضربه وارد کنند، ولی به‌دلیل عدم موفقیت قرارگاهِ دیگر محاصره شدند و شجاعانه و تا آخرین گلوله، مردانه جنگیدند و شهید شدند.
لازم می‌دانم اینجا از دیگر شهدای عملیات خیبر نام ببرم، شهید اصغر دیزجی معاون گردان حضرت ابوالفضل، شهید علی اباذری معاون گردان علی‌اکبر، شهید یعقوب آذرآبادی حق معاون شهید حمید باکری و شهید حمید محمدی درخشی که همراه دو گردان یاد شده رفته بود، و آقای محمود حسن‌زاده معاون گردان امام حسین، که ایشان اسیر شده بود. از عملیات خیبر گفتنی زیاد دارم و اگر بخواهم همه را بگویم، شاید رشته کلام گسسته شود. به همین‌قدر اکتفا می‌کنم.
‌فقط اینجا یک نکته دیگر را من بپرسم، یادم است که آن زمان شاید حدود یک ماه، رادیو در تلویزیون مارش جنگ می‌زدند و سخن از پیروزی می‌گفتند و شما هم لابد می‌شنیدید. تصور خودتان که آنجا بودید چه بود؟
‌ما در عملیات خیبر، غیر از جزایر مجنون هیچ‌چیز دیگری دستمان نرسید، یعنی عملیات برای جزایر مجنون نبود، عملیات برای این بود که تا شمال بصره جلو بروند. می‌دانید، داخل خاک عراق روبه‌روی هور هویزه باریکه‌ای است که اتوبان بصره-العماره از آنجا می‌گذرد، آن‌طرف اتوبان هم هور دیگری است بنام هور حمار اگر اشتباه نکنم، چون هور تا نزدیکی کربلا ادامه داشت، تحلیل ما این بود که اگر بتوانیم این باریکه را بگیریم ارتباط شمال و جنوب عراق را از همدیگر قطع کنیم، عراقی‌ها مجبور می‌شوند از کربلا برای تجهیز جبهه جنوب اقدام کنند، یا از سمت بالا بیایند، ارتباطشان که از یکدیگر قطع شود و ما راحت می‌توانیم با آنها بجنگیم و قصدمان این بود تا جایی که بتوانیم به بصره نزدیک شویم، بصره هم که با خطوط نبرد خیلی فاصله نداشت، ولی خوب نشد. با آن همه تلاش فقط جزایر مجنون را حفظ کردیم، آن هم به برکت وجود آقا مهدی باکری و اگر ایشان نبود ما جزایر مجنون را هم قطعا از دست می‌دادیم، یعنی آنقدر فشار روحی آنجا سنگین بود که غیر از ایمان آقا مهدی و کمک خدا به آقا مهدی، عامل دیگری باعث حفظ جزایر نبود.
من اینها را که عرض می‌کنم از زبان خود آقا مهدی شنیدم و غلو نمی‌کنم. آقا مهدی خیلی کم حرف می‌زد، خیلی کم خاطره می‌گفت. ایشان فقط فرمانده لشکر عاشورا در جزایر مجنون نبود بلکه فرماندهٔ کل یگان‌های سپاه بود.
‌یک محور بود دیگر؟
‌بله فرمانده کل جبهه جنگ بود. آنجا همه چشم‌ها به دهان آقا مهدی بود،که ببینند ایشان هرچه بگوید آنها به همان عمل کنند. اتفاقا آن شبی که آقا مهدی فرمانده‌های یگان را مدیریت می‌کرد، خدا بیامرز شهید آقا مصطفی الموسوی، من را برد داخل سنگر آقا مهدی، و گفت آقا مهدی امشب خیلی تنهاست، بیا بریم آنجا و ایشان را ببینیم، شاید با تو حرفی داشته باشد، بالاخره چند روزی است که ایشان را ندیده ای، احوال‌پرسی کن.
‌که روحیّه بدهید؟
‌ایشان به ما روحیّه بدهد.
وقتی آقا مهدی را دیدم شب بیستم اسفند ماه سال ۱۳۶۲ بود، نصفی از شب گذشته بود و وارد بیست و یکم اسفند ماه شده بودیم (این نوشته را از دفترم نقل می‌کنم). آقا مهدی دستی بر شانه‌های من زد و گفت برگردید بنه و تا نگفته‌ام بیرون نیایید. آن شب با چشمانم دیدم که آقا مهدی چگونه فرماندهی کرد و جزایر را یک تنه نگه‌داشت. خاطرات آن شب و آن دیدار را در دفتر خاطراتم نوشته‌ام.
یکی، دو ماه بعد از عملیات در محل لشکر در جلسه‌ای با فرماندهان و مسؤولان واحدها، آقا مهدی خودش این جمله را گفت: «وقتی دیدم عراقی‌ها دارند جلومی‌آیند، تصمیم گرفتم به هر قیمتی جلوی آنها بایستم و نگذارم جلوتر بیایند. آن وقت بود من معنی این آیه را درک کردم، که خداوند می‌فرماید: ان الذین قالو ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکه».
آقا مهدی کمک خدا را دیده بود و خدا خودش به او کمک کرده بود که جزایر مجنون را حفظ کند. و این از جمله معدود خاطراتی است که ایشان برای ما تعریف کرد. شنیده‌ایم در یکی از جنگ‌های صدر اسلام خدا می‌فرماید: «برای یاری شما پنج هزار از ملائکه فرستادم واگر کمک من نبود شکست می‌خوردید.» آقا مهدی هم می‌گفت که من وعده این آیه و کمک خداوند را دیدم.
در هر حال ما در عملیات خیبر غیر از دوتا جزیره مجنون که به فاصله حدود سیزده کیلومتری خشکی‌های آن‌طرف هور هویزه بود، چیز دیگری دستمان نیامد و این در مقابلِ آن چیزی که قرار بود به دست بیاوریم تقریباً ناچیز بود.
‌و اگر از نظر نظامی کسی بپرسد که چرا نشد آن چیزی که روی کاغذ قرار بود بشود، پاسخ شما چیست؟
‌عرض کردم عراق تأسیسات خیلی محکمی در غرب دشت خوزستان و مثلثی‌هایی که از عملیات رمضان به‌جا مانده بود، درست کرده بود. و آن مثلثی‌ها پر از تانک بود، یعنی از هرطرف می‌رفتید با گلوله تانک مواجه می‌شدید و عملیات این‌طور بود که برای غافلگیر کردنشان از پشت‌سر برویم و به عراقی‌ها ضربه بزنیم، تا آنها با ما مشغولند، از این‌طرف قرارگاه دیگری جلو بیایند.
مسؤولیت آن‌طرف با آقا مهدی بود و دوتا یگان دیگر که فکر کنم لشکر عاشورا و لشکر امام حسین بودند، دوتا گردان ما و دوتا گردان هم آنها، در آن منطقه چهارتا گردان داشتیم، اینها کارشان را خوب انجام دادند، رفتند جزایر مجنون، از این پل عبور کردند و با تأسیسات، تجهیزات و سلاح پشت عراقی‌ها رفتند. نوبت این قرارگاه رسید که آنجا برود و آن جاده و خشکی را باز کند، که از آنجا سلاح و مهمات به خطوط مقدم برسد. اینکه چرا نتوانستند دلیلش را من نمی‌دانم، ناهماهنگی یا هرچیز دیگر بود، عملیات موفق نشد.
‌یعنی نقشهٔ روی کاغذ پیاده نشد؟
‌بله.
‌یعنی طرح، طرح درستی بود.
‌بله. این طور نبود که از اول ما و بچه‌ها برویم و آنجا اسیر شویم. طرح این نبود و کامل اجرا نشد و وقتی که کامل اجرا نشد آنهایی را که رفته بودند دیگر از دست دادیم. و انصافاً برای لشکر عاشورا خیلی حادثهٔ سنگینی بود و عملیات موفقی نبود.
بعد عید شد و وارد سال ۶۳ که شدیم بر خلاف سال ۶۲، که ما از لشکر عاشورا چهارتا اسباب‌کشی داشتیم دیگر این‌طور نشد، به اهواز برگشتیم و در مدرسهٔ شهید براتی در اهواز مستقر شدیم و بعدش تنها کاری که کردیم این بود که آقا مهدی به شمال دزفول آمدند و یک اردوگاه برای محل استقرار لشکر تأسیس کردند. (که آن اردوگاه هنوز هم وجود دارد و اردوگاه آموزشی نیروی زمینی سپاه است). آن اردوگاه ماندگار و اردوگاه لشکر عاشورا شد. روزی که آمدیم آن زمین را ببینیم من بودم و آقا مهدی، آقای رحیم جلابی مسؤول واحد تدارکات، آقای اسماعیل اقدم و یکی دو نفر دیگر از آقایان بودند، آنجا را پسندیدند و گفتند: اینجا خوب است و بعد هماهنگی‌ها انجام شد. آن موقع اردوگاه زمینی خالی بود، البته لازم می‌دانم یاد کنم از کمک استاندار محترم وقت استان آذربایجان شرقی، آقای عابدینی و معاونین محترم‌شان، همچنین پشتیبانی جنگ منطقه به مدیریت حاج جعفر آقا رضایی و مرحوم آقای اسکندری که در تجهیز اردوگاه کمک‌های فراوانی کردند.
به مرور زمان اسباب‌اثاثیه را از اهواز به دزفول آوردیم. آنجا هم به لحاظ اینکه نزدیک پایگاه هوایی دزفول بود، امنیت هوایش بهتر بود، هم رودخانه دز کنارش بود. آبتنی کردن بچه‌ها در تابستان خودش نعمت بسیار بزرگی بود. این را هم یادآوری کنم که در این ایام آقای مهدی حقانی جای خود را در معاونت ستاد لشکر به حاج آقا عنایت اصغری‌زاده دادند و ایشان در برقراری ارتباط بیشتر بین سپاه منطقه پنج و لشکر بسیار سعی نمودند و کمک مناسبی در ستاد لشکر برای حقیر بودند.
‌بعد هم مرکز آموزش غواصی شد؟
‌بله. چون به سد دز و به محل آموزش شنا و غواصی نزدیک بود مانورهای آبی خاکی را نیز انجام می‌دادند و آب و هوای آنجا خیلی بهتر از اهواز بود. و در هر حال آنجا شد مقرر لشکر ما و این آخرین اسباب‌کشی ما بود. و آقایان از آنجا به دزفول آمدند و مقر ما آرام‌آرام آنجا شکل گرفت، البته در اهواز یک پادگان وجود داشت که متعلق به نیروی هوایی ارتش بود، (تاسیسات مربوط به قبل از انقلاب بود ) به صورت سه یال ساخته شده بود، نمی‌دانم معرف چه بود، سفت‌کاریش انجام شده و نازک‌کاریش مانده بود. ما چند ماهی آنجا بودیم بعد آرام‌آرام به دزفول رفتیم. یک مقر ما در اهواز (در کمربندی اهواز) همان پادگان نیروی هوایی بود و مقر دیگر ما اردوگاهی در دزفول بود که بیشتر نیروهای ما در دزفول حضور داشتند.
اواسط سال ۶۳ قرار بود عملیاتی حول و حوش همین پاسگاه زید انجام شود. خاکریز و کانال برای حمله زدند و همه این کارها انجام شد. تابستان سال ۶۳ بود، هوا به شدت گرم بود. لحظه‌های آخر مثل سال قبل (مرداد ماه سال ۶۲ هم قرار بود یک عملیات انجام دهیم، لغو شد و گفتند که لو رفته است) مرداد سال ۶۳ باز گفتند این عملیات لو رفته است و عملیات لغو شد.
خاطره‌ای هم از لغو شدن عملیات دارم اینکه، آقا مهدی باکری در محل پادگان نیروی هوایی همه را به جلسه دعوت کردند تا دلیل لغو شدن عملیات را توضیح دهند و اینکه همه مرخصند و می‌توانند به خانه برگردند. شهید اصغر قصاب عبدالهی که در آن عملیات قرار بود گردان امام حسین را فرماندهی کند، گریه کرد و گفت: آقا مهدی من به نیروها قول شهادت داده‌ام و اینها قرار است انتقام شهدای خیبر و انتقام مردانی را که در موشک‌باران دزفول دارند شهید می‌شوند را بگیرند. قرار است ما برویم با آنها بجنگیم، من چطور بگویم به خانه برگردید، من رو ندارم اعلام کنم و گریه کرد.
می‌خواهم بگویم بچه‌های لشکر عاشورا آنقدر روحیّه عالی داشتند که اگر به آنها می‌گفتند: به خانه برگردید،گریه می‌کردند نه اینکه خوشحال باشند. من خودم شاهد این صحنه‌ها بودم و وظیفه دارم تمام اینها را عرض کنم. در هر حال آن عملیات لغو شد. بعد از آن عملیات بدر اتفاق افتاد. اسفند سال ۶۳ باز هم آموزش غواصی، شنا و آموزش‌های مانند آن در دریاچه سد دز شروع شد. عملیات خاصی بود. عملیات بدر از همان‌جایی شروع شد که عملیات خیبر متوقف شده بود، یعنی مجدد به جزایر مجنون بازگشتیم، این بار بچه‌ها به سمت مقابل جزیره مجنون حرکت کردند، در حالی که دفعه قبل از جنوب جزایر رفته بودند، این بار از غرب جزایر مجنون و از طریق آب، به خاکریز دشمن حمله کردند. رود دجله از آن باریکه‌ای می‌گذشت که مقابل ما بود، بچه‌ها باید اول از رود دجله بود می‌گذشتند، بعد اتوبان بصره‌العمار بود، رزمندگان لشکر عاشورا و دو، سه‌تا لشکر دیگر خاکریزهای دشمن را فتح کردند و از رود دجله عبور کردند، آسفالت جاده بصره-‌العماره را هم لمس کردند. باید از اتوبان رد می‌شدند و آن‌طرف به هور حمار می‌رسیدند، که دیگر مطمئن می‌شدند از روبه‌رو کسی با آنها درگیر نمی‌شود و دشمن فقط از سمت شمال و جنوب با آنها می‌جنگند و بین این دو نقطه فاصله بیندازند.
یادم است، شهید صیاد شیرازی هم آنجا بودند، چهارمین یا پنجمین روز عملیات بود، ایشان گفتند: «خب ما به خواسته‌ای که داشتیم رسیدیم و موفق شدیم بین جبههٔ شمال و جنوب عراقی‌ها فاصله بیندازیم». ولی این قسمت خوب عملیات بود و متاسفانه بعد از آن ورق برگشت و عراقی‌ها متوجه شده بودند که ما می‌خواهیم بین جبههٔ شمال و جنوب آنها فاصله بندازیم، فشار خیلی سنگینی آوردند و ما را داخل هور انداختند و از رزمندگان کسی آنجا باقی‌نماند، و شهید آقا مهدی باکری آخرین رزمندهٔ آنجا بود.
‌با جمشید نظمی بود.
‌بله البته من که می‌گویم آخرین، چون ایشان که شهید می‌شوند رزمندگان دیگر تمام تلاششان را می‌کنند که پیکر ایشان را برگردانند ولی موفق نمی‌شوند و پیکر پاک ایشان در دجله می‌افتد.
‌واقعه شهادت آقا مهدی دقیقا چگونه بود؟
‌این را باید از آقای قدرتی بیسیم‌چی آقا مهدی پرسید، من شنیده‌هایم را می‌گویم و او دیده‌هایش را برای شما بیان خواهد کرد. من فقط چیزهایی را که شنیده‌ام عرض می‌کنم. وقتی که آقا مهدی متوجه می‌شود که نیروهای عراقی فشار آوردند و دیگر نمی‌توانند جلوی آن فشارها بایستند و نیروها شهید شده‌اند، از آن‌طرف هم قرارگاه به آنها می‌گوید که برگردید. شهید کاظمی هم از آن جا که نمی‌تواند مستقیم به او بگوید که برگرد (چون می‌دانست آقا مهدی با این فرهنگ عقب‌نشینی آشنا نیست)، پشت بی‌سیم به او می‌گوید که جلسهٔ مهمی داریم و حضور شما واجب است و خواهش می‌کنم که بیایید. آقا مهدی هم می‌داند او از روی احترام این‌طور می‌گوید، در جواب شهید کاظمی می‌گوید: «اگر تو بدانی اینجا چه خبر است، تو می‌آیی اینجا، نه اینکه به من بگویی بیا».
من می‌توانم حدس بزنم که آقا مهدی آن زمان به چه چیزی فکر می‌کرده است، آن دو گردانی که با آقا مهدی و به خاکریز عراق حمله کردند و از دجله گذشتند به اتوبان رسیدند، آقا مهدی قبل از عملیات در جمع آنها صحبت کرده بود (نوارش هست و من بعد از عملیات به قرارگاه که رفتم، دیدم نوار آقا مهدی را گذاشته‌اند، آقای محسن رضایی و همه فرماندهان یگان‌ها و قرارگاه صحبت‌های آقا مهدی را گوش می‌کنند، جمله به جمله سخنان آقا مهدی را یک نفر به فارسی ترجمه می‌کرد چون آقا مهدی به زبان آذری صحبت کرده بود). آقا مهدی آنجا به آن دو گردان می‌گوید: «اگر کسی در ماندن یا شهید شدن ذره‌ای تردید دارد با ما نیاید، هرکسی با ما بیاید در این عملیات شهید می‌شود، اگر کسی آمادهٔ شهادت نیست نیاید» و این را خیلی محکم می‌گوید.
بعضی‌ها می‌گویند آقا مهدی بعد از شهادت حمید دیگر دوست نداشت زنده بماند و در آن عملیات خیبر هم تلاش کرد که شهید شود و نشد. در عملیات خیبر یک‌تنه مقابل عراقی‌ها ایستاد، با لودر رانندگی می‌کرد، آرپیچی و تیربار می‌زد، هرکاری می‌توانست‌کرد ولی در عملیات خیبر شهید نشد. ایشان بین خودش و گفته‌ها و اعتقادات خودش و چیزی را که می‌پرستید و به آن عشق می‌ورزید فاصله‌ای نمی‌دید، یعنی دیگر برایش برگشتی وجود نداشت. گویی این صحنه را قبلا دیده بود و می‌دانست این اتفاق برایش خواهد افتاد. به همین خاطر آقا مهدی بچه‌های گردان‌ها را آماده کرده و گفته بود که هرکسی ذره‌ای تردید دارد با ما نیاید، ما قرار نیست برگردیم.
در عملیات بدر وقتی‌که آن شرایط پیش می‌آید، آقا مهدی می‌ماند و عراقی‌هایی که اسلحه به دست به سمت او می‌آیند، مؤدبانه به آقای کاظمی جواب می‌دهد، تمرد نمی‌کند و نمی‌گوید که من نمی‌آیم یا اینکه چرا به من می‌گویی بیا، من دستور شما را اجرا نمی‌کنم و از این دست حرف‌ها، می‌گوید: اگر شما بدانید اینجا چه خبر است شماها به اینجا می‌آیید. چقدر زیبا، مؤدبانه و محترمانه جواب می‌دهد.
در هر حال آن روز که آقا مهدی شهید شد روز تلخی برای لشکر عاشورا بود، انگار که همه جا سیاه بود، یعنی همه روحیّه‌شان را باخته بودند، دیگر ما هم دلیلی برای ماندن نداشتیم، همه به جزایر مجنون برگشتند، یک پد خیبر بود (اگر اشتباه نکنم طولانی‌ترین پد بود) حالا همه به فکر این بودند که آن پد را نگه‌دارند، دیگر دجله و سواحل دجله و اتوبان پیشکش، حالا دیگر مانده بودند که خود جزایر را حفظ کنند که مجدد عراق متعرض جزایر نشود. که البته این اتفاق افتاد و عراق نتوانست متعرض جزایر شود و جزایر حفظ شد. سال ۶۳ با عملیات تلخ بدر به پایان رسید.
یکی دیگر از خاطرات تلخ عملیات بدر این است که، یک گردان آماده شده بود که هلی برد شوند ( بوسیلهٔ بالگرد به منطقه عملیاتی منتقل شوند) و متاسفانه عراقی‌ها آمدند و گردان ما را همان‌جا بمباران کردند و ما یک گردان را آنجا از دست دادیم.
‌در لشکر عاشورا بود؟
‌بله. همه مجهز بودند، با نارنجک، گلوله، آرپی‌جی و سایر تجهیزات منتظر نشسته بودند که هلیکوپتر بیاید و آنها را منتقل کند. ولی متاسفانه هواپیمای دشمن آمد و آنها را بمباران کرد و بعضا خود این نارنجک‌ها منفجر شدند و یک گردان ما کلا از رده خارج شد. صحنه بسیار بدی بود و متاسفانه خیلی‌ها را از دست دادیم.
آقای حاج بیوک آسایش جاوید مداح دلسوز و شریف و پدر شهید (که بعد از این مصاحبه به رحمت خدا رفت) و حاج مقصود پوررادی که مداحی بسیار وارسته و مخلص و پدر شهید هستند، در این حادثه مجروح شدند. اخوی من آقا سید صالح نیز که معاون گردان بودند در این عملیات مجروح شدند. قبل از عملیات شهید علی‌اکبر حسین‌پوررهبر به شهادت رسید و اصغر قصاب عبدالهی فرمانده گردان امام حسین و شهید قاسم هریسی معاون گردان، اکبر جوادی فرمانده گردان تخریب، علیرضا جبلی معاون گردان علی‌اکبر و احمد رزاقی از گردان حضرت قاسم هم در این عملیات به درجه رفیع شهادت رسیدند.
از سایر شهدای بزرگوار این عملیات شهید علی تجلایی، شهید محمد اشتری مسؤول محور، شهید محمود گلزاری فرمانده گردان ویژه، شهید قادر طهماسبی معاون ستاد، شهید حمید احدی فرمانده گردان امام سجاد، شهید خلیل نوبری، شهید محمود دولتی، شهید مصطفی شهبازی (سه فرمانده گروهان از گردان امام حسین) را می‌توان نام برد و شهدای گمنام بزرگ دیگر.
در هر حال در عملیات خیبر جزایر مجنون را نگه‌داشتند ولی در عملیات بدر آن هم نشد، یعنی در عملیات بدر زمینی از عراق آزاد نشد و سال ۶۳ با این حادثه تلخ و شهادت آقا مهدی سپری شد. روزگاری خیلی تلخ و سیاه بود، تا اینکه آقای امین شریعتی به عنوان فرمانده لشکر عاشورا منصوب شدند و از اول سال ۶۴ تا آخرش لشکر در حال بازسازی بود و خودش را برای عملیات والفجر ۸ آماده می‌کرد.
‌می‌رسیم به وقایع بعد از عملیات بدر و شهادت آقا مهدی.
‌با شهادت آقا مهدی لشکر ضربه سنگینی خورد؛ در عملیات خیبر هم چند نفر دیگر از فرماندهان گردان‌ها و مسؤولان لشکر از جمله حمیدآقا و آقا مرتضی شهید شده‌بودند.
‌حمید آقای باکری و آقا مرتضی یاغچیان؟
‌بله. حمید آقا باکری و آقا مرتضی یاغچیان و دونفر از فرماندهان گردان‌ها بودند که در عملیات خیبر شهید شدند. در عملیات بدر هم آقا مهدی باکری، فرمانده گردان امام حسین، اصغر قصاب عبدالهی و چند نفر از مسؤولان لشکر (که پیش‌تر اسامی آنها را به اختصار عرض کردم) شهید شدند. از اینکه به دلیل محدودیت وقت نتوانستم اسامی همه شهدا را عرض کنم، معذرت می‌خواهم. روح همه ایشان شاد.
فرمانده لشکر شهید شد و از افراد موثری که باقی مانده بودند، آقا مصطفی مولوی بود که ایشان عملا جایگزین شهید حمید باکری و شهید آقا مرتضی یاغچیان شده بودند. دقیقاً یادم نیست که آقای امین شریعتی چه تاریخی معرفی شدند؛ ولی به هر حال لشکر در همان پادگان نیروی هوایی اهواز و اردوگاه دزفول مستقر بود و که امین آقا تشریف آوردند.
‌ببخشید، قبل از اینکه ایشان فرمانده لشکر عاشورا شوند سمتشان چه بود؟
‌از فرماندهان قرارگاه کربلا بودند. خدا را شکر، امین آقا انسان بسیار وارسته، شجاع و فرمانده خوبی بودند. به‌محض آمدنشان چند جلسه با مسؤولان لشکر و با مسؤولان سپاه منطقه ۵ گذاشتند. بچه‌های عملیاتی لشکر را کامل می‌شناختند و از بضاعت لشکر هم خبر داشتند و در هر حال لشکر مجدد با حضور امین آقا ساماندهی شد و فرماندهان گردان‌ها و گروهان‌ها نظم یافتند. مجدد یک سال لشکر تلاش کرد و رسید به جایی که عملیات والفجر ۸ شروع شد، یعنی کنار اروند رود و قصه غواص‌ها و آزادسازی شهر فاو آغاز شد.
‌عذرخواهی می‌کنم، مطلبی است که اینجا باید حتماً آن را توضیح بفرمایید. تصویری که هم رزمندگان آن دوره و هم بعدها مردم ایران درباره دوران دفاع مقدس و جنگ تحمیلی دارند، این است که در جبهه، نیروهای بسیجی و سپاهی یک فضای مدینه فاضله، خیلی خوب، ایدئولوژیک، اسلامی و اخلاقی ساخته بودند، که تا حدود زیادی هم درست است و مشاهدات شخصی بنده هم همین را نشان می‌دهد. منتها اینکه شخصی مثل آقای امین شریعتی به عنوان فرمانده لشکر ۳۱ عاشورا منصوب شدند، در حالی که نه ترک بودند نه آذری، شاید نشان از یک مناسبات قدرت یا جنگ قدرت یا نوعی سیاسی کاری در لشکر یا سپاه دارد؟ نظر شما دراین‌باره چیست؟
‌پاسخ دادن به سؤال شما خیلی سخت است. از یک جهت اگر از من بپرسید که آیا کسی از بچه‌های تبریز یا آذربایجان شرقی یا غربی (منظور منطقه ۵) نبود که فرماندهی لشکر عاشورا را برعهده بگیرد، پاسخ من این خواهد بود، بله کسانی بودند و این‌طور نبود که مجموعه خالی باشد.
‌من از چند نفر نام می‌برم شاید ذهن شما فعال شود، آقای مصطفی مولوی، جمشید نظمی، یاسر زیرک، اُصانلو و خیلی‌های دیگر، اینها نمی‌توانستند فرمانده لشکر شوند؟
‌بله عرض می‌کنم مجموعه تهی نبود؛ بالاخره کسانی بودند، البته انصافاً اگر همه این آقایان را تک تک با شهید مهدی باکری مقایسه کنیم معلوم است که اینها …
‌فاصله زیادی دارند؟
‌خیلی فاصله دارند. منتها اگر با برخی دیگر مقایسه کنیم، می‌بینیم که در حدّ آن‌ها هستند. البته هیچ آدمی نیست که جامع همه جهات باشد. مثلا آقا مصطفی مولوی از نظر شمّ عملیاتی و اینکه یک نیروی اطلاعات عملیاتی و طراح عملیات باشد و نقشه دشمن را بخواند، و اینکه در مقابل دشمن باید چه کرد و مانور چگونه باید باشد، انصافاً انسان بی‌بدیل، نترس و خیلی شجاع است. به هر حال در زمان خود آقا مهدی هم به نوعی دست راست ایشان بود و خیلی به ایشان کمک می‌کرد؛ شاید بعضا هم با آقا مهدی اختلاف‌نظر پیدا می‌کرد.
من شاهد یک مورد از این اختلاف‌نظرها بودم، مثلا گله کرد که من گفتم عراقی‌ها دارند نیروی بیشتری می‌آورند، ما هم باید فلان کار را کنیم، نکردند الان این‌طور شد (این قصه مربوط به عملیات خیبر می‌شد). یا درمورد آقای جمشید نظمی، ایشان هم در چند عملیات شرکت کرده بودند؛ کسی که فرماندهی گردان را در این عملیات‌ها برعهده بگیرد به نظرم دارد خطرناک‌ترین و متهورانه‌ترین کار را انجام می‌دهد و کسی که بتواند از پس فرماندهی گردان در عملیات‌هایی مثل خیبر، بدر و والفجر ۸ بربیاد، بعید نیست که بتواند فرمانده لشکر هم باشد. یعنی دیگر خیلی فاصله نیست، فرماندهی لشکر معمولا یک گام عقب‌تر از فرماندهی گردان است. اول فرماندهی گردان خط‌شکن می‌رود و خط را می‌شکند، بعد فرماندهی لشکر آنجا مستقر می‌شود و او بالاخره سیصد، چهارصد نفر را زیر آتش هدایت می‌کند و کسی که توان چنین کاری را داشته باشد، علی‌القاعده فرماندهی لشکر برایش خیلی دور از دسترس نیست.
آن زمان آقای حاج علی‌اکبر پورجمشید مسؤول واحد تبلیغات لشکر بودند، بعدها به عنوان فرمانده لشکر عاشورا انتخاب شدند. البته از عملکرد ایشان نه لشکر عاشورا (در زمان جنگ) و نه کسی دیگر ناراضی نبودند. یعنی ایشان هم می‌توانست فرمانده باشد، منتها آن زمان چون جنگ بود و فرماندهی در جنگ با فرماندهی در زمان غیرجنگ با هم بسیار متفاوت است و الفبایشان با همدیگر فرق دارد. به هر حال من از اینکه چه کسی و چگونه بعد از آقا مهدی به عنوان فرمانده لشکر عاشورا تعیین شد، اطلاعی ندارم. از من کسی نظرخواهی نکرد. یادم نیست کسی از من نظر بخواهد که به نظر شما فرمانده لشکر چه کسی باشد.
ولی در هر حال آن انتخاب به نظر من انتخاب بسیار خوبی بود، یعنی امین آقا انصافاً واجد ویژگی‌هایی بود که از پس فرماندهی لشکر برمی‌آمد و توانست بین بچه‌های لشکر هم انس ایجاد کند. و بعد از عملیات ناموفق خیبر و بدر، ما عملیات موفق والفجر ۸ را با امین آقا تجربه کردیم. البته برداشت این نباشد که نعوذبالله چون آقا مهدی در خیبر و بدر فرمانده بودند ناموفق بودیم و چون امین آقا آمد موفق شدیم. اصلا چنین نیست، و عدم موفقیت در آن دو عملیات بحث کلی جبهه‌های جنگ بود.
اگر بخواهم به عملکرد لشکر عاشورا در عملیات خیبر، بدر و والفجر ۸ نمره بدهم بی‌شک آن نمره، بیست است. یعنی لشکر عاشورا در هر سه عملیات عملکردی عالی داشت و انصافاً بسیار خوب جنگید. منتها بقیه یگان‌ها هم باید خوب عمل می‌کردند و حمایت‌ها باید انجام می‌شد. طرح مانور باید عملی می‌شد. یکی از دلایل موفقیت جبهه‌های جنگ در عملیات موفق والفجر ۸ این بود که ما از سمت و گوشهٔ پایین عراق عملیات را شروع کرده بودیم و عراق در یک جبهه می‌توانست با ما بجنگد، در حالی که در عملیات خیبر و بدر ما یک ضلع را در اختیار داشتیم و سه ضلع دیگر در اختیار آن‌ها بود، یعنی از ۲۷۰ درجه آن‌ها به ما می‌تاختند و فقط ۹۰ درجه در اختیار ما بود. اما در عملیات والفجر ۸ برعکس بود از چهار جهت یک جهت در اختیار دشمن بود ودو جهت در اختیار ما بود و یک جهت بیطرف بود، یعنی ما از قسمت پایین عراق، از بالای خلیج فارس حمله را اتجام دادیم و عراق از یک جبهه زمینی می‌توانست با ما بجنگد. انتخاب محل عملیات بسیار مهم است، مثلا وقتی شما محلی را انتخاب می‌کنید که ۲۷۰ درجه دشمن با تانک، توپ و هواپیما به شما می‌تازد، احتماًل آسیب‌پذیری بسیار بالا است.
عملیات والفجر ۸ مشخصاتی داشت که عملیات بدر و خیبر نداشتند. عملیات بدر و خیبر عبور از هور هویزه بود. اگرچه عمق آب بسیار کم بود ولی با پای پیاده نمی‌شد، ماشین هم نمی‌توانست عبور کند، باید با قایق و بلم می‌رفتیم. اما والفجر ۸ عبور از اروند بود، که عمق آب خیلی زیاد بود، کشتی‌های بسیار بزرگی در آنجا تردد می‌کردند، جزر و مد بسیار زیادی داشت. هفت، هشت متر آب بالا می‌آمد و پایین می‌رفت، که البته خود همین برای اختفای عملیات نقطه قوت شد، یعنی درست در شب عملیات مد بود و مسیر آب به سمت نهرهای کناری بود، جایی که بلم‌ها آنجا نگهداری می‌شد و گردان‌ها بعد از آنکه خط را شکست با استفاده از قایق‌هایی که قبلا داخل نهرهای کوچک مخفی کرده بودند، توانستند از آنجا به عرض کم حرکت کنند. در عملیات خیبر ما از خشکی تا جزیره مجنون سیزده کیلومتر باید با قایق می‌رفتیم، اینجا حدود یک کیلومتر و اندی بود. البته بعد از عملیات هم پل زده شد و دیگر خودروها هم می‌توانستند تردد کنند. در هر حال بعد از دو عملیات سنگین و ناموفق خیبر و بدر، عملیات والفجر ۸ موفق بود و به رزمنده‌ها و همچنین به من روحیّه داد.
‌در آن عملیات فاو را گرفتند؟
‌بله. فاو در آن عملیات گرفته شد. با عبور از اروند شهر فاو را آزاد کرده بودند. آنچه من شنیده بودم این بود که آقای هاشمی به فرماندهان سپاه گفته بود که «اگر شما یک عملیات موفق انجام دهید، من جنگ را تمام می‌کنم» و شاید این خودش برای رزمنده‌ها انگیزه مضاعفی شده بود که بالاخره بعد از خیبر و بدر یک عملیات موفق انجام بدهند. عرض کردم ما عملا بعد از عملیات بیت‌المقدس (آزادسازی خرمشهر) و والفجر ۴ عملیات موفق دیگری نداشتیم. والفجر مقدماتی زمستان سال ۶۱، خیبر ۶۲ و بدر ۶۳ ناموفق بودند و به نظر می‌رسد که اگر آقای هاشمی چنین قولی را به فرماندهان یگان‌ها داده باشد کاملا حساب شده بوده است و این یعنی اگر می‌خواهید با کسی صلح یا مذاکره کنیم باید برگ برنده دستمان باشد، یک عملیات سنگین موفق انجام بدهید تا ما بتوانیم مقدمات بقیه کار را فراهم بیاوریم. البته عرض کردم برای این صحبتم هیچ سندی ندارم، یعنی هیچ نوشته‌ای الان همراهم نیست.
‌در خاطراتشان اینها را گفتند.
‌بله من هم این را شنیده بودم. منتها با توجه به اینکه، این جمله گفته شده بود، رزمنده‌ها عملیات والفجر ۸ را انجام دادند و فاو را گرفتند، قاعدتا منتظر پایان جنگ بودند که این اتفاق نیفتاد و شاید آقای هاشمی زورش نرسید که حتماً هم همین‌طور است، آقای هاشمی به قولی که داده بود حتماً عمل می‌کرد. منتها احتماًلا ایشان زورش به امام نرسیده بود و نتوانسته بود قولش را عملی کند و ماجرا به آن افتضاح‌های آخر جنگ ختم شد که ما عملا سال ۶۷ همه فتوحات را از جمله فاو، جزایر مجنون و غرب را از دست دادیم، مجدد عراق تا داخل استان خوزستان و نزدیک اهواز پیشروی کرد و اوضاع خیلی خراب شد و ما در بدترین شرایط قطعنامه را پذیرفتیم. ای کاش بعد از والفجر ۸ این اتفاق می‌افتاد و در کمال عزت و اقتدار این کار را انجام می‌دادیم.
در هر حال لشکر عاشورا در همه عملیات‌ها مثل والفجر مقدماتی، بدر، خیبر و والفجر ۸ یکی از لشکرهای بسیار مهم و مؤثر بود، همین‌طور غواص‌های لشکر عاشورا، که همراه یگان‌های دیگر رفتند و از اروند گذشتند و با سنگرهای بسیار سخت و پیچیده دشمن مواجه شدند و با دادن شهدای بسیار گران‌قدری توانستند آنها را از عراقی‌ها بگیرند. از آنجا رزمندگان با قایق‌ها حرکت کردند و عراقی‌ها پا به فرار گذاشتند و فاو و دریاچهٔ نمک را آزاد کردند، خاکریز را زدند. البته نیروی هوایی عراق با بمباران‌هایش ما را خیلی اذیت کرد و تلفات زیادی از ما گرفت ولی در هر حال رزمنده‌ها دوام آوردند و والفجر ۸ با موفقیت انجام شد.
‌شما کماکان رئیس ستاد بودید
و من همچنان رئیس ستاد لشکر عاشورا بودم. جا دارد از شهدای عملیات والفجر ۸ نیز یاد کنم. آقایان شهید محمد سبزی (معاون گردان امام حسین)، شهید یوسف ضیا (مسؤول آموزش نظامی)، شهید حسین گنجگاهی (مسؤول واحد پرسنلی که به عنوان معاون گردان حضرت ابوالفضل در عملیات شرکت کردند)، شهید ناصر اجاقلو (معاون دوم گردان حضرت ابوالفضل)، شهید نورالدین مقدم (فرمانده زرهی) که در عملیات والفجر ۸ شهید شدند. شاید نام بعضی از این عزیزان را از قلم انداختم، چون الان دیگر سی و خورده‌ای نزدیک چهل سال از آن تاریخ می‌گذرد.
‌سی و خورده‌ای سال؟
‌سی و هفت، هشت سال از آن ماجرا می‌گذرد. شاید درمورد بعضی از شهدا بین عملیات بدر و والفجر ۸ اشتباه کنم، در هر حال عملیات موفقیت‌آمیزی بود، رزمنده‌ها خط را تثبیت کردند و برگشتند و به مرخصی رفتند.
‌بهمن سال ۶۴؟
‌بله بهمن و اسفند سال ۶۴ بود. معمولا عملیات‌های جنوب در بهمن و اسفند انجام شده است. هم والفجر مقدماتی، خیبر، بدر و هم والفجر ۸ هر چهار عملیات در بهمن و اسفند انجام شد. به جهت اینکه بهترین فصل برای عملیات در آن منطقه بود، البته والفجر ۸ به خاطر اینکه باید از مد استفاده می‌کردند و می‌دانید ماه می‌چرخد و همیشه اول شب ماه بالای سرمان نیست که مد را انجام دهد، بعضی وقت‌ها در محاق است و یا جذر اتفاق می‌افتد. در هر بیست و نه روز ماه قمری چهار، پنج روزش مناسب انجام عملیات در اوایل شب است. آن شب که عملیات انجام شد، مد کامل برقرار بود، یعنی وقتی که باید رزمنده‌ها به آب می‌زدند و بعدش قایق‌ها می‌خواستند حرکت کنند، باید نهرها پر از آب می‌بود و در مد کامل انجام می‌شد، که این کار هم الحمدلله انجام شد.
صبح که اروند را نگاه می‌کردی آب خیلی پایین رفته بود و نهرها خالی بود. ساحل با نهرها خیلی فاصله داشت و یقینا در حالت جذر آن عملیات انجام نمی‌شد. اروند رودخانهٔ خیلی خشمگینی است، وقتی که جذر می‌شود آب‌ها به سمت خلیج فارس برمی‌گردد و حرکت آب خیلی تند است. وقتی مد می‌شود تقریباً آب ایستاده است، یعنی آب بالا آمده و حرکتی به سمت دریا ندارد، ولی وقتی جذر می‌شود آب به سرعت به سمت دریا حرکت می‌کند، سرعتش هم خیلی زیاد است و حرکت قایق، بلم و شنا سخت و تقریباً ناممکن است.
با توجه به همهٔ اینها باید عملیات در همان حالت مد اتفاق می‌افتاد، که تقریباً آب ایستاده و رزمنده‌ها می‌توانستند در آن حالت مد شنا کنند. انصافاً من هروقت به غواص‌ها فکر می‌کنم، نظرم این است که زیر این آسمان کبود، روی کره زمین، اگر خدا بخواهد زیباترین، قوی‌ترین، شجاع‌ترین، خالص‌ترین و پاک‌ترین فرد را از میان آدم‌هایش که در این چند هزار سال خلق کرده است انتخاب کند، حتماً غواص‌ها میان بهترین آدم‌ها قرارمی‌گیرند. خیلی انسان‌های شجاع و پاکی بودند و زبان گویای بزرگی آن‌ها نیست. خدا روح آن‌هایی که شهید شدند را شاد و آن‌هایی که باقی‌ماندند را برای نظام حفظ کند. انسان‌های بسیار بزرگوار، شجاع، نترس، خالص و پاک بودند که توانستند چنین عملیاتی را انجام دهند.
خاطرات زیادی شنیده‌ایم که وقتی غواص‌ها جلوی آن خورشیدی‌ها قرار گرفته بودند (در آب مین و خورشیدی‌ها و سیم خاردار بود و گذشتن از آنها راحت نبود)، باید درنهایت سکوت و با روش‌های خاصی تلاش می‌کردند تا معبری باز شود، در این حین عراقی‌ها هم روی آب و هم به این‌طرف اروند (که ما آنجا بودیم) با کالیبرهای ریز و درشت تیراندازی کور می‌کردند. عراقی‌ها هنوز متوجه حضور غواص‌ها در آب نشده بودند و بعضا این تیرها به غواص‌ها اصابت می‌کرد. (حالا تصور کنید غواص تیر خورده و در حال شهید شدن است)، اگر سروصدا یا اظهار درد می‌کرد عراقی‌ها می‌فهمیدند.
در آن عملیات‌ها اتفاق‌هایی افتاده است که واقعا انسان از بیان آن‌ها زجر می‌کشد. چه انسان‌های بزرگی بودند و لحظه‌های آخر زندگی و شهادشان چقدر مظلومانه بوده است. ان‌شاءالله خدا روحشان را شاد کند.
در هر حال عملیات والفجر ۸ انجام شد و خوشبختانه با موفقیت هم توأم بود. و این برای لشکر عاشورا و آقا امین هم اتفاق بسیار خوبی بود، اگرچه شهدای بزرگواری هم تقدیم شد. حدودا پنج ماه بعد از این عملیات آقا امین به من گفتند: قرار است به جای شما کس دیگری در ستاد مشغول کار شود (آقای نصرت‌الله کاشانی). آقای کاشانی تشریف آوردند و من ستاد را به ایشان تحویل دادم. اواخر تیر یا اوایل مرداد سال ۶۵ بود که من به تبریز برگشتم.
‌خواست خودتان بود که برگردید یا دیگر امکان ادامه همکاری نبود؟
‌والله استنباط خود من این بود که بعضی از دوستان به امین آقا گفته بودند مثلا خوب است فلانی عوض شود، البته اینکه می‌گویم بعضی از دوستان، منظورم دوستان داخل لشکر عاشوراست نه خارج از آنجا. اگر از من بپرسید چه کسانی بودند، نمی‌توانم کسی را نام ببرم ولی از نحوه رفتار آقای امین شریعتی حسم این بود که امین آقا برای تأمین نظر سه، چهار نفر از بچه‌هایی که به نوعی عملیاتی محسوب می‌شدند چنین کاری را انجام داد، شاید این حس من خیلی هم درست نباشد، شاید فرمانده لشکر باید با مسؤول ستادش کاملا هماهنگ باشد و بالاخره اخلاق همدیگر را بشناسند، شاید امین آقا چون با آقای کاشانی از قبل کار کرده و با اخلاقش آشنا بود احساس می‌کرد که با او بهتر می‌تواند لشکر را اداره و فرماندهی کند.
‌این افراد که می‌فرمایید، در رده فرمانده گردان یا بالاتر بودند ؟
‌آنچه گفتم ذهنیات من است و هیچ سندی برایش ندارم، حسم چنین چیزی را به من می‌گوید. در ذهنم دو، سه‌تا اسم دارم، ولی به خودم اجازه نمی‌دهم که از آنها نام ببرم.
‌نمی‌خواهید برای ثبت در تاریخ بگوید؟
‌نه نمی‌خواهم (باخنده).
‌می‌دانید چرا می‌پرسم؟ من روی این قضیه تأمل دارم که آیا آن بازی‌های قدرت و مناسبات قدرتی که مثلا الان در مدیریت کشور یا اصولا در رده‌های مدیریتی وجود دارد، همه جای دنیا هم است (این زیرآب آن را می‌زند یا این با آن نمی‌تواند کار کند) از این دست مسائل در جبهه بود یا نه؟
‌نمی‌توانم بگویم که اصلا نبود، رقیق بود، ولی بود، مسؤولیت گرفتن در لشکر و جبهه چون آخرش شهادت بود خیلی مشتری نداشت. ولی کارهای پشت جبهه چرا، کارهای پشت جبهه نود و خورده‌ای درصدش همین بود که شما می‌فرمایید، زیرآب زدن این و آن برای تصاحب میز، برای میز ریاست خیلی‌ها می‌جنگیدند ولی در جبهه برای شهید شدن خیلی انگیزه نبود، که مثلا بگویند «آقا بگذار او شهید نشود، من بروم و شهید شوم».
در هر حال من در مقام رئیس ستاد لشکر، برای مثال شاید با یکی از این آقایان بر سر موضوعی برخوردی داشته‌ام یا گفته باشم آقا چرا این کار را این‌طور انجام دادی؟ یا چرا این کار را انجام ندادی؟ یا فرض کنید که یکی از این عزیزان برخوردش با زیرمجموعه‌اش، در یکی، دو مورد خیلی خوب نبود، مثلا یک بسیجی به من گلایه کرده است که مثلا پیش فلان کس رفتم و حرفی زدم او هم چنین جوابی به من داد، و من هم به آن شخص زنگ زدم، که یک نفر از شما به من گلایه کرده است، خواهش من این است کمی مراقب باشید. شاید یکی، دو بار به کسی ای‌طور زنگ زده باشم او هم پیش خودش فکر کرده است، که این دیگر کیست! میان این همه مصیبت برای من درس اخلاق گذاشته است.
به هر حال شاید از این دست اتفاق‌ها افتاده بود، یعنی این‌که من شاید به کسی چیزی گفته یا به حمایت از یک بسیجی یا پاسداری به کسی حرفی زده بودم که به دل گرفته باشد، بعد به امین آقا گفته باشد، این سید مهدی هم شورش را درآورده است و خیلی به درد این کار نمی‌خورد. شاید این حرف‌ها بی‌تأثیر نبوده است. البته یک واقعیت را هم باید بیان کنم، آقای نصرت الله کاشانی یک فرد عملیاتی بود و من یک نیروی ستادی بودم. شهید آقا مهدی انتظارش از ستاد همان بود که من انجام می‌دادم، آماده کردن لشکر برای عملیات و ارائه خدمات ستادی، همچنان‌که در بحبوهه عملیات خیبر آقا مهدی با دیدن من در کنار سنگر فرماندهی جزیره مجنون فرمودند، بروید بنه لشکر و تا نگفته‌ام این‌طرف نیایید، و در هر حال آقا مهدی ستاد لشکر را در عملیات درگیر نمی‌کرد، ولی احتماًلا امین آقا نظر دیگری داشتند و ستاد را در عملیات و کنار خودشان لازم می‌دیدند و شاید دلیل اصلی تعویض من با آقای کاشانی همین بود، من یک فرد عملیاتی نبودم.
‌البته منظور من چیزی بالاتر از این حرف‌هاست. یک مثال عرض می‌کنم، چون می‌خواهیم از مقطع جنگ فاصله بگیریم، می‌خواهم همین‌جا در مورد این مسائل بحث کنیم. اخیرا یک فایل صوتی پخش شده که ظاهرا سال ۶۳ در جلسه‌ای آقای محسن رضایی و بچه‌های سپاه تهران، مخصوصا داوود کریمی، اکبر گنجی و چند نفر دیگر خیلی جروبحث می‌کنند. بحث بر سر همین شکست‌های جبهه و برخوردهایی با طیفی از پاسدارهای درگیر در جنگ است و اینها نشان از آن دارد که آن زمان هم چیزی شبیه جنگِ قدرت در پشت جبهه وجود داشته است. حالا می‌خواهم بدانم این مسائل در جبهه یا میان طیفی از پاسدارها که دیگر با ادامه جنگ مخالف بودند و حتی جبهه نمی‌آمدند انعکاس داشته است یا نه. می‌خواهم از این منظر به قضیه نگاه کنیم. مقداری فضای آن دوره را ترسیم کنید، چون داریم به آخر بحث جنگ نزدیک می‌شویم.
‌ببینید دو نکته در جنگ ملموس بود. یک نکته اینکه با ادامه جنگ و طولانی شدن جنگ فشار بیشتری به فرماندهان جنگ وارد می‌شد و آنها هم این فشار را به پایین‌تر منتقل می‌کردند. بعد از عملیات والفجر ۴ تصمیمی گرفته شد، (اگر اشتباه نکنم سال ۶۲ بود) و گفتند وظیفهٔ پاسدارها جنگیدن است، چرا پاسدار می‌گوید من در تبریز، مشکین‌شهر یا مرند کار دارم، چه کاری واجب‌تر از حضور در جبهه؟ همه باید به جبهه بیایند. و پاسدارها را دو قسمت کردند، تعدادی پاسدار عملیاتی، متعلق به یگان‌های عملیاتی لشکر، عده‌ای هم پاسدارهای غیرعملیاتی پشت جبهه شدند. گویا بعضی از پاسدارهای عملیاتی مشکلی نداشتند و به این تفکیک و به حضور در جنگ علاقه داشتند، حالا مجرد یا متاهل بودند. آن‌ها حرفی نمی‌زدند، ولی همه این‌چنین نبودند، تعدادی هم به جنگ و حضور در جبهه علاقه داشتند اما نه اینکه تا ابد در جنگ باشند. می‌گفتند ما در سال سه، چهار ماه حاضریم به جنگ بیاییم، اما نه این‌که تمام دوازده ماه سال در جنگ باشیم.
من به عنوان رئیس ستاد لشکر عاشورا با این پاسدارها برخورد داشتم، نه اینکه با آنها دعوا کنم، به من خیلی صریح می‌گفتند: ما حاضر نیستیم دوازده ماه سال را در جبهه بمانیم، ما زن و بچه و خانواده داریم، یا مجرد بودند و می‌گفتند: پدر نداریم و باید کار کنیم، پول در بیاوریم و باید در محیط خانواده هم باشیم، ما از همان اول هم برای دفاع از انقلاب به سپاه آمدیم، نه این‌که دوازده ماه سال را در جبهه‌ها باشیم. چند ماه در جبهه بودیم، چند ماه هم ما را بفرستید استراحت کنیم، بعد از استراحت مجدد برگردیم.
ولی سپاه مقاومت می‌کرد. تفکیک پاسدارها به بزمی و رزمی به نظرم کار درستی نبود، به رزمی‌ها فشار سنگینی می‌آورد، آنها هم می‌گفتند دیگر هیچ‌وقت پیش خانواده نیستیم، بزمی‌ها را هم لخت بار می‌آمدند و می‌گفتند دیگر الحمدالله این خطر از بالای سر ما گذشته است و ما همیشه پیش خانواده هستیم. این‌گونه تقسیم‌بندی کردن روحیهٔ ایثارگری و فداکاری را از بین می‌برد، یا ضعیف می‌کرد.
یادم است بعد از والفجر ۴ در پادگان ابوذر یکی از پاسدارها آمد و خواستار تسویه از لشکر شد، من خیلی مؤدبانه برایش توضیح دادم و سعی در توجیهش داشتم که سپاه حکم او را تمدید کرده است، اما اصرار کرد که نمی‌توانم اینجا باشم و باید برگردم، تسویه من را بدهید، حکم ماموریت من سه ماه است و حالا این سه ماه تمام شده است. من به او گفتم: سپاه حکم شما را تمدید کرده است. تا اینکه شروع کرد به درآوردن اورکتش و گفت: بیا با هم دعوا کنیم. من گفتم: اگر می‌خواهی من را بزنی، بزن و بعد نشستم. خجالت کشید و کمی نشست و بعدش هم از اتاق رفت.
تصمیم برای ادامه جنگ بعضی از رزمندگان را خسته کرده بود، بعضی‌ها روحیّه‌ای قوی‌تر داشتند، که خسته نمی‌شدند، اگر هم خسته می‌شدند به زبان نمی‌آوردند. اما بعضی از آنها که خسته می‌شدند و به زبان هم می‌آوردند، بحث دیگری بود.موضوع بعدی که احتماًلا موضوع همان جلسه‌ای است که شما به آن اشاره می‌کنیداین بود که گروهی معتقد بودند برای پیروزی در جنگ در حال قربانی کردن نیروی انسانی وسیعی هستیم، نمی‌شود به این شکل جنگید، و بالاخره اینها همه عزیز، پسر یا مرد خانواده‌ای هستند، نمی‌شود که ما همین‌طوری بگوییم که دو، چهار یا ده گردان برود تا ببینیم چه اتفاقی می‌افتد، باید حساب‌کتاب و دقت بیشتری کرد. البته من قبول ندارم که برای عده‌ای جان آدمیزاد مهم نباشد. همان‌طور که می‌گویند بعضی از مشاغل مکروه است، مثل کسی که غسّال باشد و مرده‌ها را غسل بدهد، یا مثلا قصاب باشد دائم گوسفندها را سر ببرد. می‌گویند این مشاغل به مرور زمان قساوت قلب می‌آورد. آدم هم مدتی جبهه باشد، در عملیات‌ها، دائم بگویند: دو گردان رفت، چهار گردان رفت، پنج گردان رفت، دیگر برایش عادی می‌شود، حساب نمی‌کند که یک گردان مجموعی از سیصد، چهارصد نفر آدم است. اول گردانی و بعد تیپی حساب می‌کنند، دیگر نمی‌گویند چهارتا سیصد نفر، از چهارتا سیصد خانواری است که هرکدام ده، بیست نفر از عزیزانشان به جبهه آمده بودند. این تذکرات باید داده می‌شد که تک‌تک این افراد، عزیز یک خانواده هستند و باید عملیات‌ها و مانورها به شکلی طراحی شود که تلفات به حداقل برسد.
دوره سوم مجلس، همراه آقای کروبی به کره شمالی رفته بودم و مانور عملیات‌های کره شمالی را علیه کره جنوبی در موزه جنگ‌شان دیدم، البته از منظر کره شمالی به منطقه عملیات نگاه می‌کردم، در این عملیات‌ها فوج‌فوج آدم کشته می‌شد و مانند برگ خزان روی زمین پایین می‌ریختند و برای کسی هم مهم نبود، البته می‌دانید که جنگ دو کره توسط سران بلوک شرق و غرب پشتیبانی می‌شد، هر دو کره با خاک یکسان شدند. اما شکل عملیات در زمان ما خیلی عوض شده بود، ما قبول نداشتیم که به این شکل بجنگیم و اعتقاد داشتیم که جان هر نفر برای ما عزیز است.
در هر حال این تذکرات باید داده می‌شد، و به نظرم این تذکرات بسیار هم مفید بود، بالاخره باید مخالفتی می‌شد که مراقبت و دقت کنید و حساب کار دستتان باشد. شاید همین تذکرات باعث شد طرح مانور عوض شود و عملیات والفجر ۸ موفق باشد. بالاخره انتقاد از فرماندهان اصلی جنگ، یا چند پله پایین‌تر واجب است. باید همیشه انتقاد کرد تا اگر عیب و نقصی باشد، اصلاح شود. وگرنه در شهادت همهٔ آن عزیزان شریک محسوب می‌شویم.
اما موضوع تعویض من، ظاهرا به این مسائل ارتباط پیدا نمی‌کرد. آقای امین شریعتی (فرمانده لشکر) این را به من ابلاغ کرد، من هم ذره‌ای مقاومت نکردم. اما دربارهٔ این‌که پرسیدید که خودت خواستی برگردی یا نه؟ من یادم نمی‌آید که چنین چیزی را از آقای شریعتی خواسته باشم و بگویم من را عوض کن یا من دیگر خسته شده‌ام و می‌خواهم بروم. حال که صحبت از خستگی در جبهه شد لازم می‌دانم این خاطره را نقل کنم: بعد از بازگشایی دانشگاه‌ها در سال ۱۳۶۳ و زمانی که آقا مهدی همچنان فرمانده لشکر عاشورا بود، یک بار برای ادامه حضورم به عنوان رئیس ستاد لشکر از شهید آقا مهدی باکری کسب تکلیف کردم.
یادم است دانشجوها از امام سؤال کرده بودند که تکلیفشان چیست، در جبهه‌ها بمانند و یا برای ادامه تحصیل به دانشگاه‌ها برگردند و ایشان فرموده بودند که به فرماندهان نظامی مراجعه کنید و بنا به نظر آنها رفتار کنید. من هم آن زمان تصور می‌کردم اگر آقا مهدی از ادامه همکاری من با ایشان و لشکر خیلی راضی نباشند، بهترین فرصت است که از دست من خلاص شوند، به همین خاطر روزی در پادگان اهواز خدمت ایشان رسیدم، عرض کرده ام که دانشجوی رشته مهندسی برق در دانشگاه شریف بودم و این‌را یادآور شدم و در اجرای فتوای امام برای ادامه حضور در لشکر و یا برگشتن به دانشگاه از ایشان کسب نظر کردم.
آن روز آقا مهدی نگاهی به من انداختند و پرسیدند: آقای حسینی از ماندن در جبهه خسته شده‌اید؟ عرض کردم خیر، و ایشان فرمودند: نه تنها حضور شما در جبهه و لشکر لازم است بلکه اگر دوستانی هم دارید که می‌توانند به جبهه بیایند، آنها را نیز دعوت کنید.
‌پس خستگی یکی از عوامل کار نکردن شما در ستاد نبود. چون فکر کنم سه سال آنجا بودید.
‌بله. اگر مرخصی‌های استحقاقی استفاده نشده را هم حساب کنم، حضور من در جبهه شاید بیش از چهار سال می‌شود. سه سال و سه ماه رئیس ستاد لشکر عاشورا بودم (بدون احتساب مرخصی‌های استحقاقی استفاده نشده)، دو ماه هم در بیت‌المقدس بودم، جمعا نزدیک چهار سال، از هشت سال دفاع مقدس را من جبهه بودم، البته من هم جزء کسانی بودم که از جنگ خوششان نمی‌آمد، یعنی دوست نداشتم که جنگ ادامه داشته باشد و فرزندان این مملکت شهید شوند و به عنوان یک تکلیف به آن نگاه می‌کردم که هرکس باید این کارها را انجام دهد. من نه از جنگ نه از طولانی شدن جنگ، خوشم نمی‌آمد؛ به عنوان یک وظیفه به آن نگاه می‌کردم، وظیفهٔ هر ایرانی بود که کشورش مورد تهاجم قرار گرفته بود. البته آن زمان ما مورد تهاجم نبودیم ما خودمان داشتیم تهاجم می‌کردیم! اما باز نیّت کلی این بود که این تهاجم‌ها برای جلوگیری از حمله‌های بعدی صدام است.
‌قبل از این‌که برگردیم به موضوع پشت جبهه، من از چند نفر نام می‌برم اگر در ذهنتان خاطره یا نظری دربارهٔ ایشان دارید، لطفا بفرمایید.
‌علی تجلایی.
‌متاسفانه با این شهید بزرگوار همکار نبوده‌ام و توفیق نداشتم که مدتی در کنار ایشان باشم و خاطره‌ای از ایشان در ذهنم ندارم. ایشان در همان گمنامی آمدند و شهید شدند.
‌چرا ایشان به عنوان یک نیروی ساده، در آخر شهید شد؟ شما در جریان این موضوع بودید؟
‌این قبیل شهادت منحصر به آقای تجلایی نبود؛ ما کسانی را داشتیم که شب‌های عملیات، بعضا بدون اجازه آمدند و شهید شدند. مثلا آقای صدقی در تدارکات لشکر کار می‌کردند، جانباز هم بودند، یکی از پاهایشان را از دست داده بودند، هرچند به ایشان گفته شد که شما نباید در عملیات حضور داشته باشید، در عملیات بدر شرکت کردند و شهید شدند.
آقای حسین گنجگاهی مسؤول پرسنلی لشکر، جوانی بسیار برومند، شجاع و اهل اردبیل بودند، ایشان هم قبل از عملیات با یکی از گردان‌ها هماهنگ شدند و همراه گردان رفتند و شهید شدند. آقای قادر طهماسبی در ستاد لشکر بودند، من کلی با ایشان حرف زدم و خواهش کردم که نروند، ولی رفت و شهید شد. یا آقای کریم حسینی‌کیا، که ایشان نیز در ستاد کار می‌کردند، هرچه تلاش کردم مانع رفتن ایشان شوم، با گردان امام حسین رفت و شهید شد.
در هر حال عده‌ای بودند واقعا دیگر وقت پروازشان رسیده بود و ما هرچه بال و پر اینها را می‌گرفتیم که پرواز نکنند از دستمان سر می‌خوردند، می‌رفتند و شهید می‌شدند. حالا آقای علی تجلایی هم همین‌طور، البته شهید تجلایی یک وجه تمایز هم داشت و اینکه اغلب این عزیزان مورد بی‌مهری قرار می‌گرفتند و از توانشان استفاده نمی‌شد و به ناحق کنار زده می‌شدند و حتی به آنها تهمت هم زده می‌شد، آن‌ها هم در خلوتشان می‌گفتند: حالا که این‌جور است، می‌روم و شهید می‌شوم، و مظلومیتشان را به این شکل تلافی می‌کردند.
‌که آقای تجلایی هم جزء همین‌ها بوده است. منتها می‌خواستم بدانم که شما در جریان این قضیه بودید و اینکه چه بی‌مهری به ایشان شد؟
‌شاید یکی از بارزترین نقش های شهید تجلایی در اوایل جنگ حضور بسیار تعیین کننده ایشان در سوسنگرد بود البته من اون موقع در جبهه نبودم ولی از همسنگران ایشان شجاعت ها و رشادت های ایشان را شنیده‌ام به جرات می توان گفت همچنانکه شهید آقا مهدی باکری یک تنه جزایر مجنون را در عملیات خیبر نگه داشت شهید بزرگوار علی تجلایی هم یک تنه سوسنگرد را نگه داشت ایشان مسؤولیت طرح و عملیات قرارگاه‌های خاتم و کربلا را برعهده داشتند ومعاونت آموزش کل سپاه برعهده ایشان بوده و در طراحی عملیات های آبی خاکی نقش بسیار مهمی داشتند. ایشان مورد بی مهری هایی قرار گرفته‌بود که من از جزئیات آن اطلاع دقیق ندارم؛ لکن براثر همین موضوعات بی‌خبر آمد و در عملیات بدر شهید شد.
‌ شهید شفیع‌زاده.
‌ایشان در کنار انسان های بزرگواری چون دکتر احمد صادق بناب و (مرحوم) مجید زهدی در تاسیس و راه‌اندازی سپاه تبریز و استان فعالیت داشتند و بعد از مدتی راهی جبهه های نبرد شدند و اوایل با بچه‌های لشکر بودند، ولی از وقتی که من توفیق حضور در جبهه را یافتم ایشان بیشتر با قرارگاه کار می‌کردند، یعنی فرمانده توپخانه قرارگاه بودند، که آنها یگان جدایی بودند و ما با همدیگر ارتباط کاری نزدیکی نداشتیم. آقای شهید شفیع‌زاده را دو، سه بار تصادفا دیده بودم، ولی اینکه با هم همکار باشیم و در حدی که بتوانم خاطرهٔ خاصی از ایشان تعریف کنم، خیر.
‌ شهید ابوالحسن آل‌اسحاق.
‌آقای آل‌اسحاق هم دیگر شاید سیاسی‌ترین فرد بین این شهدا باشد. (باخنده)
‌شما که آن زمان در دعوای ابوالحسنی‌ها نبودید؟
‌خیر من نبودم. من هم مثل شما دورادور چیزهایی شنیده‌ام، ایشان دارای مواضع روشنی در سپاه بودند و با برخی اقدامات خلاف قانون و یا قدرت‌طلبانه و کشاندن سپاه به سمت اینکه بازوی نظامی یک حزب سیاسی و یا یک قدرت سیاسی باشد مخالفت داشتند و گرچه موافقان بزرگواری چون شهید بزرگوار آیت الله مدنی داشتند مخالفان مهم و موثری هم داشتند و بالاخره زور مخالفان می‌چربد و ایشان نیز ترک دیار می‌کنند. در سال‌های اول شکل‌گیری سپاه از این دست مسایل زیاد داریم؛ خود شهید مهدی و حمید باکری به دلیل طرز تفکر مستقل و عدالت‌خواهانه خود کنار گذاشته می‌شوند. بگذارید واضح‌تر عرض کنم، تصفیه می‌شوند، اخراج می‌شوند در حالی‌که می‌خواهند مستقل از قدرت‌ها باقی بمانند و به وظایف اصلی سپاهی‌گری‌شان بپردازند نه اینکه نردبانی برای تمرکز و بالارفتن قدرت گروه خاصی باشند. در هر حال شهید آل اسحق مدتی در دزفول سپس در اهواز فعالیت می‌کنند و در اواخر سر از استانداری ایلام (معاون عمرانی مرحوم عطایی) درمی‌آوردند و ایشان نیز در نهایت گمنامی و در عملیات بدر شهید می‌شوند. شهدای بزرگوار آل‌اسحاق، شفیع‌زاده و تجلایی هیچکدام پرسنل لشکر عاشورا نبودند، یعنی محل خدمت هیچ‌کدام لشکر عاشورا نبود و اغلب با بعضی از دوستانشان در لشکر عاشورا هماهنگ می‌شدند، حتی بعضی از آنها اصلا با لشکر عاشورا هم هماهنگ نمی‌شدند با یکی از دوستانشان هماهنگ می‌شدند. و برای عملیات خودشان را می رساندند به این امید که دلتنگی و نگرانی خود را از آینده با شهید شدن مرهم بگذارند.
‌مرحوم رحمان دادمان.
‌آقای دادمان نیز از بنیانگذاران سپاه تبریز و از افراد روشنفکر سپاه بودند لکن من اون موقع یا سپاه نبودم و یا در سپاه مشکین شهر فعالیت داشتم و از موضوعات حساس و نبرد بین دو تفکر تا حدود زیادی مخالف هم که در سپاه تبریز بود اطلاعی نداشتم در مورد کاندیداتوری ایشان و اینکه موفق به کسب آرای بالایی برای نمایندگی مردم تبریز شدند لکن اعتبارنامه ایشان مورد ایراد مجلسیون قرار گرفت می‌توان به عمق مسایل اعتقادی ایشان و روشنفکر بودن شان پی برد در هر حال ایشان با پیشنهاد آقای خاتمی به عنوان وزیر راه و شهرسازی از مجلس رای اعتماد گرفت من ایشان را قبل از شهادت بیشتر در مجلس و در کسوت وزیر راه و شهرسازی دیدم تا این‌که ایشان در آن حادثه برخورد هواپیما به کوه در جنوب گرگان دار فانی را وداع گفتند.
‌بله. چه زمانی به تبریز بازگشتید؟ حافظه‌ام اگر درست یاری کند، مرداد یا شهریور سال ۶۵ به تبریز برگشتید.
‌مرداد برگشتم.
‌و بلافاصله یا قبل از اینکه به تبریز بیایید حکمتان به عنوان فرمانده بسیج زده شده بود؟
‌نه، این‌طور نبود. بینشان فاصله بود. من اوایل مرداد برگشتم تبریز، (اتفاقا روی مقطع خوبی دست گذاشتید، از جمله مقاطعی که در زندگی شاید هرگز یادم نرود همین مقطع است). از دی ماه سال ۵۹ که عازم مشکین‌شهر شدم، شب و روز کار کرده بودم، خیلی کم به خانه سر زدم، یا مشکین‌شهر یا در سپاه یا جبهه بودم. مرداد سال ۶۵ که از ستاد لشکر مرخص شدم و به خانه برگشتم، یک‌دفعه با خلوتی عمیق روبه‌رو شدم، آن موقع نه موبایل بود نه اینترنت، نه تلفنی زنگ می‌زد، نه دری زده می‌شد و نه کسی من را برای سخنرانی دعوت می‌کرد، نه کسی حالم را می‌پرسید. نزدیک به دو ماه، من در تنهایی عمیق فرورفتم، که بعد از آن نزدیک پنج سال شب و روز دویدن، برایم خیلی عجیب بود.
بالاخره اواخر شهریور یا اوایل مهر بود که به سپاه رفتم، فکر کنم آقای گرجی آنجا تشریف داشتند، به ایشان گفتم: من دانشجوی دانشگاه شریف بودم و بخاطر حضور در جبهه همیشه تعویق ترم می‌گرفتم و الان چون در جبهه نیستم قاعدتا تعویق ترم به من نمی‌دهد، اگر چنین است اجازه بدهید من به دانشگاه برگردم و درسم را بخوانم. ایشان با تعجب پرسید تو دانشجوی دانشگاه شریف هستی؟ اصلا تو کجایی؟ گفتم: در خانه و آقای گرجی گفتند: ما دنبال مسؤول بسیج می‌گشتیم که یک نفر را به عنوان مسؤول بسیج معرفی کنیم، اصلا تو بیا و مسؤول واحد بسیج باش و مسؤول بسیج شدم. یعنی این‌طور نبود که وقتی من رئیس ستاد لشکر عاشورا بودم، بگویند فلانی را بفرستید اینجا مسؤول بسیج شود و من وقتی برگردم اسب زین کرده‌ای به نام فرمانده بسیج آماده باشد که سوار آن شوم، نزدیک به دو ماه در خانه تنها بودم تا مهر ۶۶.
‌۶۵؟
‌ببخشید سال ۶۵ مسؤول بسیج شدم.
‌آن زمان آقای گرجی حکم شما را دادند؟
‌اولین حکم من با عنوان مسؤول واحد بسیج سپاه ناحیه آذربایجان شرقی از سوی فرماندهی کل سپاه در تاریخ هجدهم بهمن ماه ۱۳۶۵، حکم بعدی من توسط آقای شمشیری به عنوان سرپرست واحد بسیج سپاه منطقه پنج باقرالعلوم در اسفند سال ۱۳۶۵، و درنهایت حکم مسؤول واحد بسیج سپاه منطقه ۵ باقرالعلوم از سوی فرماندهی سپاه پاسداران در خردادماه ۱۳۶۶ صادر گردید.
‌قبل از شما آقای فتح اللهی مسؤول بسیج بودند؟
‌بله. ایشان مهندسی رزمی لشکر عاشورا را تحویل گرفتند و من هم جای ایشان مسؤول بسیج شدم و از مهر سال ۶۵ تا دی سال ۶۶ که حدودا پانزده ماه و چند روز می‌شود من مسؤول بسیج بودم. جالب است من مقاطعی که پشت جبهه مسؤولیت داشتم حدود چهارده، پانزده ماه طول کشید، چهارده ماه هم در مشکین‌شهر، چهارده ماه در روابط عمومی منطقه پنج وکمتر از شانزده ماه هم مسؤول بسیج منطقه ۵ بودم، که دیگر اواخر کار خودشان به من گفتند: وقت کاندیدا شدن شما برای نمایندگی مجلس است.
‌(درمورد نمایندگی مجلس شما صحبت خواهیم کرد)، در این ده ماه نکتهٔ جالبی وجود دارد؟
‌البته خاطرهٔ تلخی هم از روزهای آخر جبهه دارم. عصر یکی از روزهای اردیبهشت سال ۶۵ بود، در چادر ستاد اردوگاه دزفول نشسته بودم.
‌بمباران را می‌فرمایید ؟
‌بله. ناگهان دیدم چند فروند هواپیمای سیاه رنگ بالای اردوگاه لشکر پرواز می‌کنند، اردوگاه ما نزدیک پایگاه هوایی دزفول بود و من در آن دو سالی که اردوگاه بودم، هیچ‌گاه حمله‌های هوایی دشمن را ندیده بودم، چون جرأت نمی‌کردند به پایگاه هوایی دزفول نزدیک شوند، اول تصورم این بود که این‌ها هواپیماهای خودی هستند، قاعدتا اینجا که هواپیمای دشمن نمی‌آید، تا اینکه هواپیماها بمب‌های خوشه‌ای‌شان را رها کردند. متاسفانه در آن بمباران ما یکی از گردان‌هایمان را …
‌سیدالشهدا؟
‌که فرمانده گردان آقای سید اژدر مولایی بود
‌ابوالفضل بود؟
‌بله ابوالفضل بود، متاسفانه از دست دادیم. بسیاری از افراد گردان شهید شدند، فکر می‌کنم نزدیک صد نفر شهید شدند.
گردان آن روز قرار بود برود و در جزایر خط را تحویل بگیرد، لشکر محور پدافندی داشت، آن روز، صبح اتوبوس‌ها آمده و جلوی گردان ایستاده بودند، من هرچه به فرمانده گردان زنگ می‌زدم که چرا حرکت نمی‌کنید؟ می‌گفت فلان چیز کم است، اسلحه‌ها ناقص است یا مهماتمان کسری دارد.
‌آقای مولایی بود؟
‌بله آقای سید اژدر مولایی.
مدام می‌گفتم: لطفا کمی زودتر، یک خرده زودتر.
‌یعنی اگر زودتر حرکت می‌کردند این اتفاق دیگر نمی‌افتاد؟
‌بله. آن روز قرار بود قبل از ظهر گردان حرکت کند، اتوبوس‌ها هم جلوی گردان پارک کرده بودند، هواپیمای دشمن هم تا آن اتوبوس‌ها را دیده، متوجه شده بودند که آنجا نقطهٔ تمرکز نیروی انسانی است وآن اتفاق تلخ حادث شد. متاسفانه من دوبار وقتی که در لشکر بودم شاهد بمباران گردان بودم. این حادثه از آن جهت برایم خیلی تلخ بود، که می‌گفتم ای کاش نواقصشان زودتر تأمین می‌شد و می‌رفتند. بی‌سبب بمباران شدیم وگردان را از دست دادیم.
یک بار هم در عملیات بدر بود، باز یک گردان نشسته و آمادهٔ هلی برد، بودند که هلی‌کوپتر بیاید و آنها را از منطقه خارج کند، که متاسفانه آنجا هم هواپیمای دشمن آمد و بمبارانشان کردند و یک گردانمان کلا از رده خارج شد. متاسفانه این خاطره تلخ روزهای پایانی من آنجا بود.
‌موقع بمباران چند نفر از دوستان من شهید شدند. زمانی‌که رفتم جنازه‌هایشان را ببینم برایم عجیب بود که سوخته بودند، فکر کنم چادرشان آتش گرفته بود یا هرچیز دیگر، بله خیلی تلخ بود.
‌این رزمندگان مسلح بودند. وقتی که ترکش‌های بمب به چیزی دیگر مثلا به نارنجک، گلوله آرپیچی یا هرمهماتی برخورد می‌کند، آن را هم منفجر می‌کند. بمب که به محموله مهمات اصابت کند آن محموله هم به بمب بزرگ‌تر تبدیل می‌شود.
‌آقای سید اژدر آنجا نبود که مجروح نشد؟
‌البته آن بنده خدا هم آنجا بودند و آسیب دیده بودند، البته آن لحظه شاید به قسمت تدارکات آمده بودند که چیزی تهیه کنند و برگردند، خیلی دقیق خاطرم نیست که آقای سید اژدر آن لحظه دقیقا آنجا بودند یا نه، ولی پیش گردانشان و پیگیر کارهایشان بودند. ولی این نواقص محدود باعث شد که ما این تلفات را بدهیم و این اتفاق تلخی بود.
خاطرهٔ خیلی عجیبی هم از دزفولی‌ها دارم. دزفول خیلی مردمان خوبی دارد، من عاشق دزفولی‌ها هستم و خیلی دوستشان دارم. حیفم آمد این خاطره را نگویم. یک شب از اهواز به اردوگاه دزفول برمی‌گشتیم، آن روزها دزفول موشک‌باران می‌شد، اکثر مردم بیرون شهر رفته بودند و در چادر زندگی می‌کردند. در مسیری که از دزفول به سمت اردوگاه می‌آمدیم، حدودا ده، دوازده کیلومتر فاصله تا اردوگاه، کنار جاده دوتا چادر بود، یکی از چادرها مغازه بود، پشت سرش هم یک چادر زده بودند که زن و بچه آن مغازه‌دار آنجا زندگی می‌کردند، یک یخچال آنجا گذاشته بودند و در آن نوشابه، لبنیات و مایحتاج محدودی بود، ما معمولا بعضی وقت‌ها از آنجا نوشابه می‌خریدیم.
تابستان بود و هوا گرم، اوایل شب رسیدیم و جلوی چادر نگه‌داشتیم، به محض اینکه ما از ماشین پیاده شدیم، از چادر پشتی پسری جلو آمد و گفت بفرمایید، گفتم چندتا نوشابه لطف کنید، در یخچال را باز کرد و نوشابه را بیرون آورد، در نوشابه‌ها را که خواست باز کند، پدرش گفت نه، آنها را نده، تعجب کردم که چه اتفاقی افتاده است، بعد آمد و گفت: پسرم اینها را تازه در یخچال گذاشتم و گرم هستند، به این رزمنده‌ها نوشابه خنک بده و از قست دیگر یخچال چند نوشابه خنک بیرون آوردند. دزفولی‌ها به ما خیلی محبت داشتند. انسان‌های بسیار شریف و مؤدبی بودند.
‌و خیلی مقاوم بودند. دائم آنجا موشک زده می‌شد.
‌بله. یک بار هم به شهر رفته بودیم. ظهر بود که برمی‌گشتیم، مغازه‌ای سبزی‌خوردن می‌فروخت، ما هم که خیلی وقت بود، سبزی نخورده بودیم، به آقای جعفری (پاسدار وظیفه مؤدبی بود و شهید شد) گفتم اگر تمایل داشته باشید کمی از این سبزی‌خوردن‌ها بخریم، از ماشین پیاده شدیم، داخل مغازه‌ای شدیم، دوتا مجموعه سبزی گذاشته بود، قیمت را پرسیدم، گفت: این مجموعه بسته‌ای سه تومان و آن یکی بسته‌ای هشت تومان است، هرچقدر نگاه کردم، دیدم که سبزی بسته‌ها فرقی ندارند، چند بسته کوچک از مجموعهٔ سه تومانی برداشتم، با خودم گفتم شاید این آقا فکر می‌کند رزمنده‌ها فقیرند و پول ندارند و دنبال چیزهای ارزان می‌گردند. یکی، دوتا هم از آن بسته‌های هشت تومانی برداشتم، حساب کردیم و راه افتادیم.
در راه آقای جعفری گفت: فهمیدید چرا قیمت بسته‌ها با هم فرق می‌کرد.
گفتم: نه.
گفت: من پرسیدم.
گفتم: دلیلش چه بود؟
گفت: که آن مجموعهٔ هشت تومانی، متعلق به همسایه‌اش بود، به او امانت سپرده و گفته بود، که من به خانه می‌روم، اگر کسی آمد تو جای من سبزی‌ها را بفروش. مجموعهٔ این‌طرف مال خودش بود، چون دید ما رزمنده‌ایم، از سبزی‌های خودش به ما تخفیف داد و گفت: سه تومان است، ولی آن یکی چون مال خودش نبود، نتوانست از آن تخفیف بدهد و قیمت رسمی آن را گفت که هشت تومان بود.
‌بله. دزفولی‌ها این روحیّات را داشتند.
‌خیلی انسان‌های شریفی بودند. در هر حال همان‌طور که فرمودید، من از مهر سال ۶۵ مسؤول بسیج شدم. این‌طرف و آن‌طرف خیلی می‌رفتیم. از جمله کارهایی که من در بسیج انجام دادم این بود که پیشنهاد دادم ما که از آخر جنگ خبر نداریم و اینکه جنگ بناست تا کی ادامه پیدا بکند، ما همیشه وقت جبهه سراغ بسیجی‌ها می‌رویم، می‌توانیم غیر از زمان جبهه هم بسیجیان را دعوت کنیم.
یک اردوگاه در قلعه بابک کلیبر، یکی در سرعین اردبیل و یک اردوگاه در یامچی مرند زدیم، و اگر اشتباه نکنم امکانات مختصری هم در مشهد فراهم آوردیم و جایی را درست کردیم، و گفتیم بسیجی‌ها را گروه‌گروه آنجا بفرستیم، درست نیست که همیشه بگویم به جبهه بروید و شهید شوید، یک بار هم به آنها پیشنهاد بدهیم مثلا برای زیارت به مشهد بروید یا چند روز در قلعه‌بابک تفریح کنید، یا آب گرم سرعین برید.
اینها از جمله کارهایی بود که خدا توفیق داد و آنها را انجام دادیم، البته برای ما هزینه‌هایی هم داشت، هزینه‌ها را تأمین کردیم و بسیجی‌ها را گروه‌گروه (حالا بیست‌تا بیست‌تا، چهل‌تا چهل‌تا، عددش خاطرم نیست) به این اردوگاه‌ها فرستادیم. خاطرهٔ دیگری که از بسیج دارم این است که در آن ایام، قطعنامه ۵۹۸ صادر شد، و من یادم نمی‌آید که در یک سخنرانی گفته باشم قطعنامه چنین و چنان است و مورد قبول نیست، می‌گفتم که قطعنامه ۵۹۸ نکات مثبت خوبی دارد و در آن آمده است که باید مقصر جنگ مشخص و خسارت جنگ باید توسط شروع‌کنندهٔ جنگ پرداخت شود، فقط مشکلمان این است که تضمینی وجود ندارد، اگر بخواهیم با طناب اینها در چاه بیفتیم و قطعنامه را قبول کنیم، و فردا آنها زیر همه چیز زدند، آن وقت چه تضمینی وجود دارد وگرنه نوشته‌های قطعنامه خوب است. خدا را شکر ما سال بعد قطعنامه را قبول کردیم.
‌فرقی نکرده، از اول هم شمّ سیاسی داشتید.
‌نه. این دیگر لطف خدا بود. هیچ‌گاه مخالف قطعنامه ۵۹۸ صحبت نمی‌کردم، یا اینکه بگویم عبارت‌هایش بد است، نظرم این بود که ضمانت اجرایی ندارد.
‌کار دیگری هم که در زمان شما انجام شد، شاید یکی دو ماه بود که شما تشریف آورده بودید، سپاهیان محمد که اول قرار بود چهارم آذر ۶۵ اعزام شوند، (که شد پنج آذر، و من دلیلش را نمی‌دانم)، یادم است که در ورزشگاه تختی همه جمع شده بودیم که به جبهه اعزام شویم، هم شما بودید هم آقای فتح الهی، در حالی که آن موقع شما فرمانده بسیج بودید و ایشان یک دوره معاون شما بود؟
‌خیر. ایشان هیچ‌گاه معاون من نبودند. من با آقای فتح الهی از مشکین‌شهر آشنا بودم و از سال ۶۰ ما با همدیگر رفیق بودیم. ایشان فرمانده سپاه مشکین‌شهر بودند زمانی که من به تبریز آمدم، سه، چهار سال قبل از آن اعزامی که می‌فرمایید، که یکی از تاریخی‌ترین اعزام‌ها بود.
‌بله. همین را می‌خواستم بگویم، که قبل از آن به این حجم نه اعزامی، نه برنامه‌های جانبی برای اعزام داشتند. این نشانگر این بود که شما چون مسؤول تبلیغات بودید، تمام اینها روی مدیریت اعزامتان تأثیر گذاشته بود.
‌آن اعزام یک ویژگی دیگر هم داشت، و این بود که آقایان در تهران اصرار داشتند که همه نیروها دوازدهم آذر ماه در تهران جمع شوند و رژه و مانور بزرگی داشته باشند، که اصطلاحا چشم دشمن را دربیاورند و بعدا به جبهه اعزام شوند. حالا ما قبل از آن برنامه رژه برای چند روز جلوتر( حدود یک هفته)، برنامه‌ریزی کرده بودیم و اصرار داشتیم اعزام ما جداگانه صورت بگیرد، بنابراین درگیری شدیدی با تهران سر این موضوع داشتیم، آنها می‌گفتند: ما پشتیبانی نمی‌کنیم، هماهنگ نمی‌شویم و قبول نمی‌کنیم، حتماً باید در تاریخی که اعلام شده است و همان روز بیایید. ما هم اصرار می‌کردیم که اعزام ما چند روز قبل باید انجام شود.
نمی‌دانم چرا از اول کارهای چالشی نصیب من می‌شد! در هر حال ما دلیل اصرار ما بر به تعویق نینداختن اعزام دو چیز بود، اول اینکه اگر به این بندگان خدا (که تصمیم گرفته شده بود فلان روز اعزام شوند) گفته می‌شد اعزام یک هفته به تعویق افتاده است، احتماًلا عده‌ای از آنها را جاذبه‌های دنیا منصرف می‌کرد. دوم اینکه در اعزام‌های دسته جمعی که نیروهای زیادی شرکت می‌کنند، معمولا نیروها اذیت می‌شوند. اگر اشتباه نکنم سی و سه گردان نیرو فراهم شده بود، که آمار بی‌سابقه‌ای بود، البته کل سی و سه گردان قرار نبود به جبهه بروند، تعدادی برای آموزش می‌رفتند و آنها که آموزش دیده بودند به جبهه می‌رفتند. وقتی تهران خبر این سی و سه گردان را شنید، کوتاه آمد و گفت: دیگر این را نمی‌شود تعطیل کرد، این جمعیت خیلی عظیم است و خود این اعزام یک هفته قبل از اعزام اصلی می‌تواند به ایجاد شور و هیجان کمک کند.
حساب کنید برای سی وسه‌تا گردان چندتا اتوبوس نیاز بود؟ و بماند که آن زمان یک‌سری مسائل امنیتی هم وجود داشت. من خیلی دقت کردم که آسیب نبینیم، چون خیلی خطرناک بود، اگر این همه اتوبوس با این تعداد زیاد از نفرات در یک مسیر حرکت کنند امکان داشت حوادثی هم اتفاق بیفتد.
به تهران آمدیم و بعد آقایان برای اینکه اعزام سپاهیان محمد کمرنگ نشود، اسم طلایه‌داران سپاهیان حضرت محمد رسول‌الله را برای اعزام ما گذاشتند. جلوی مجلس شورای اسلامی آمدیم و یادم است که مرحوم آقای هاشمی رفسنجانی آنجا برای ما سخنرانی کردند و آقای چیت‌چیان هم در آن مراسم بودند، بعد ما برگشتیم پادگان تختی و آنجا بچه‌ها ناهار خوردند و عده‌ای به سمت جبهه و عده‌ای به سمت پادگان‌های آموزشی حرکت کردند. لحظه‌های آخر که اتوبوس‌های جبهه و اتوبوس‌های پشت جبهه را تفکیک می‌کردم، آنقدر دود اتوبوس خورده بودم که نزدیک بود از حال بروم.
در مسیری که از تبریز تا تهران می‌آمدیم، در شهر میانه آقای حاج جعفر رضایی و دوستانشان خیلی زحمت کشیده و مراسم شام مفصلی تدارک دیده بودند، تهیه شام و محل نماز برای چند هزار نفر کار بسیار بزرگی بود، که اعضای ستاد پشتیبانی جبهه و جنگ استان به شایستگی آن را انجام دادند. شاید بزرگترین اعزام نیرو از تبریز و استان آذربایجان شرقی به مناطق جنگی، همین اعزام طلایه‌داران سپاهیان حضرت محمد بود. من آن زمان دو ماه و چند روز بود که مسؤول بسیج شده بودم و این توفیق هم در آن ایام نصیب من شد که خدمتگزار چنین گروه بی‌سابقه‌ای از اعزامی‌ها باشم.
البته دیگر آقایان به جبهه رفتند و بعد از آن عملیات‌های کربلای ۴ و ۵، عملیاتی که در غرب کشور و والفجر ۱۰ انجام شد و بعدش هم که دیگر حوادث آخر جنگ اتفاق افتاد.

مجلس اول
از مجلس شورای ملی تا مجلس شورای اسلامی

جستارگشایی

انقلاب ۱۳۵۷ در ایران، بیش از هرچیز ثمرهٔ همگرایی نیروهای واگرا و سازواری ناسازه‌هایی بود که ائتلاف و نزدیکی آنها در شرایط عادی، نظراً و عملاً دشوار و شاید نزدیک به محال می‌نمود. آنچه این نیروها را در برهه‌ای از زمان و در زمینه‌ای اضطراری با یکدیگر نزدیک‌کرد، هدفی مشترک و سَلبی بود؛ سرنگونی نظام شاهنشاهی!
پرواضح است که نه از اسلامِ به‌اصطلاح ناب و نه از مکتب تشیّع، بویژه با قرائت عرفانی، اخلاقیِ آن و نه از روحانیان سنّتی، پدیدهٔ مدرنی همچون «انقلاب» برنمی‌آمد و نمی‌آید؛ اما هم‌افزایی همه جریان‌های فکری و سیاسی که هرکدام به دلیلی از دلایل و گاه به عللی مبهم یا ناموجّه، مخالف رژیم پهلوی بودند، منجر به چیزی شد که بعدها به «انقلاب اسلامی ایران» موسوم گشت. ناگفته پیداست که پسوند اسلامی، در صورتی در این ترکیب، منطقی خواهدبود که همه جریان‌های دخیل در آن، یا اسلامگرا بوده، یا به ایدئولوژیِ برآمده از آموزه‌های اسلامی، حداقل به چشم یک ابزار مبارزه نگریسته‌باشند. می‌دانیم که چنین نبوده‌است و طیف وسیعی از مبارزان و مخالفان و منتقدان، در مقابل پهلوی پدر و پسر جبهه گرفته‌بودند که یک سرِ آن مارکسیست-لنینیست‌هایی همچون خسرو گلسرخی یا مارکسیست‌های خوش‌خیم‌تری چون احسان طبری و روشنفکران سکولار کانون نویسندگان ایران بودند و در سر دیگر آن از فداییان اسلام و هیأت‌های مؤتلفه گرفته تا نواندیشانی دینی همچون بازرگان و شریعتی و درنهایت، طلاب و فضلای حواری آیت‌الله خمینی و منادیان اسلام انقلابی.
این طیف متکثّر و متنوّع، که به لحاظ تئوریک کمترین نسبتی با یکدیگر نداشتند و از نظر شیوه عمل نیز تفاوت‌های بنیادین با هم داشتند، طبیعی بود که اختلاف‌هاشان در یک مرحله از این پروژهٔ مشترک، رخ‌نماید. نقطه آغازین بروز و ظهور ناگزیر این تقابل‌های ریشه‌ای در زندان بود و پس از وقایع مربوط به فرایند «تغییر ایدئولوژی» سازمان مجاهدین‌خلق‌ایران، که پیشتر یک شماره از فصلنامه خاطرات‌سیاسی را بدان اختصاص داده‌ایم.
پیروزی نامنتظَر و زودهنگام انقلاب در بهمن ۱۳۵۷، به‌طور موقّت این ناهمسازی‌ها را به حاشیه برد و مدتی به فراموشی سپرد؛ به گونه‌ای که دورهٔ مستعجل تشکیل شورای‌انقلاب تا گشایش مجلس‌شورای‌ملی/اسلامی و حتی کمی پس از آن را، می‌توان با قدری مسامحه، عصر آزادی در ایران نامید؛ آزادی در اندیشه و حتی عمل سیاسی. نتیجهٔ طبیعی فضای باز سیاسی-فکری، در ترکیب مجلس اول، به‌خوبی خود را نشان داد و منجر به شکل‌گرفتن پارلمانی شد که به جهت ترکیب نیروها و تنوع افکار و تکثّر رویکردها، بی‌نظیر بود و دیگر هرگز تکرار نشد. چرایی یگانه بودن و یگانه ماندن این تجربه در تاریخ ایران پساانقلاب ۵۷ تا به امروز، پرسشی است که کوشیده‌ایم در این پرونده بدان بپردازیم و حتی‌الامکان پاسخی درخور به آن بدهیم. به دیگر سخن، تلاش ما در پرونده «مجلس اول» بر آن بوده‌است که سؤال‌هایی از این دست طرح کرده و دستکم به نحوی روشمند صورت مسأله را روشن کنیم که:
علّت تامّهٔ تنوع بی‌سابقه و بی‌لاحقه‌ای که در مجلس اول وجود داشت چه بود؟
آیا حضور نمایندگان جریان‌های فکری، سیاسی متعدد و مختلف در مجلس اول تجربه موفقی بود؟
چه عواملی باعث شد که این ترکیب در مجلس دوم و مجالس بعدی به هم بخورد و این تجربه استمرار نیابد؟
آیا یکدست‌شدن نسبی ترکیب نمایندگان مجلس، در چهاردهه گذشته امر ناگزیر و محتوم و مطلوبی بود؟
عبرت‌های قابل اعتنای این تجربه برای ایران امروز و نظام سیاسی مستقر، چه می‌تواند باشد؟
روشن است که جواب‌دادن به این سؤالات و ارزیابی نهایی این مسأله، از عهده ما در این نشریه، خارج بوده و ما نیز مدعی نیستیم که در این پرونده توانسته‌ایم تمامی ابعاد این واقعیت تاریخی پیچیده را بکاویم؛ اما از منظر دانش نوپای تاریخ شفاهی، توانسته‌ایم با مصاحبه و گفتگو با شاهدان عینی ماجرا، کمی به حاقّ مطلب تقرّب جوییم و حداقل این پرسش را درافکنیم که اگر در مقطعی، مجلسی آن‌گونه متنوع و فراگیر داشته‌ایم، چرا امروز نداشته‌باشیم؟
پیش از ورود به این بحث درازدامن، لازم است نگاهی گذرا داشته‌باشیم به شناسنامه و کارنامه اولین مجلس شورای ملی در نظام جمهوری‌اسلامی‌ایران:
نخستین دوره مجلس‌شورای‌ملی که بعدها با حذف واژهٔ «ملّی» از آن، رسماً عنوان «اسلامی» به خود گرفت، از مشارکت حزب‌جمهوری‌اسلامی، جریان نهضت آزادی و احزاب توده و چریک‌های فدایی خلق، سازمان مجاهدین‌خلق، جنبش مسلمانان مبارز و جنبش انقلابی مردم مسلمان تشکیل شد و ۲۷۹ لایحه و ۹۱ طرح را تصویب کرد و پایه‌گذار بسیاری از مقولات و مسائل سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی کشور شد.
با قطعیّت فروپاشی سلسه پهلوی، آیت‌الله سید روح‌الله موسوی خمینی بنیانگذار جمهوری‌اسلامی‌ایران در واپسین بیانات و نشست‌های مطبوعاتی خود در نوفل لوشاتوی پاریس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران سخن‌گفت و آن را به اطلاع مردم ایران و جهان رساند. وی در سخنان پاییز و زمستان ۱۳۵۷ خبر از تشکیل شورای انقلاب اسلامی داد و با فروکش کردن احتمال حذف فیزیکی یاران خود و کارگزاران انقلاب، اعضای این شورا را در تاریخ ۲۲ دی ۱۳۵۷ معرفی و مرحوم مرتضی مطهری را به عنوان رئیس این شورا انتخاب کرد. از آن سو نیز، محمدرضا شاه، در تاریخ ۱۶ دی شاپور بختیار را به عنوان نخست‌وزیر به مجلس پیشنهاد و یک روز بعد از تشکیل شورای انقلاب، شورای سلطنت را منصوب و ایران را برای همیشه ترک‌کرد.
اولین اقدام شورای انقلاب، انتخاب و معرفی مهندس مهدی بازرگان به آیت‌الله خمینی به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت بود. امام هم نظر شورای انقلاب را تایید کرد و بازرگان رئیس دولت موقت شد. دومین تصمیم شورای انقلاب تشکیل «کمیته موقت انقلاب‌اسلامی» و منصوب کردن حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا مهدوی‌کنی به سرپرستی این کمیته بود.
شورای انقلاب بعد از تشکیل کمیته‌های موقت انقلاب اسلامی تصمیمات متعددی برای تشکیل ساختار نظام جدید سیاسی در ایران گرفت. تصویب اساسنامه و تشکیل سپاه‌پاسداران انقلاب‌اسلامی، ملی‌شدن بانک‌ها، سامان بخشیدن به دادگاه‌های انقلاب، به همه‌پرسی گذاشتن جمهوری اسلامی، بررسی پیش‌نویس قانون اساسی و انتشار آن در جراید، تصویب قانون شوراهای محلی، تصویب ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین‌نامه مجلس خبرگان قانون اساسی، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی.
پس از تصویب قانون اساسی و تأیید آن از سوی مردم و برگزاری اولین انتخابات ریاست‌جمهوری ایران و انتخاب سید ابوالحسن بنی‌صدر، مقدمه‌چینی برای برگزاری انتخابات نخستین دوره مجلس‌شورای‌اسلامی انجام شد و مردم ایران با رفتن پای صندوق‌های رای در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۵۸، پنجمین انتخابات نظام جمهوری اسلامی را برگزار کردند.

حال‌وهوای سیاسی
در انتخابات اولین دوره مجلس‌شورای‌اسلامی که همچنان‌که گفتیم در آن مقطع مجلس‌شورای‌ملّی نام داشت؛ گروه‌هایی به غیر از حزب جمهوری اسلامی، نهضت آزادی ایران و جنبش مسلمانان مبارز نیز موفق به راهیابی به مجلس اول شدند. مرتضی الویری از نمایندگان مجلس اول می‌گوید: در یک مقطعی عزت‌الله سحابی رئیس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس و آقای بیت‌اوشانا نماینده اقلیت‌های مذهبی، رئیس کمیسیون بهداشت بود. آقای بیت‌اوشانا می‌گفت من حزب‌اللهی و خط امامی هستم!
با توجه به ترکیب اعضا، می‌توان مجلس اول را متنوع‌ترین و سیاسی‌ترین مجلس در طول حیات جمهوری اسلامی تا به امروز خواند. البته این امر باعث بروز تنش‌ها و حتی درگیری‌های فیزیکی در مجلس بود.
پیش از برگزاری انتخابات نخستین دوره مجلس‌شورای‌اسلامی و در جریان رقابت‌های انتخاباتی نمایندگان جناح‌های سیاسی، سه جریان انقلابی-مذهبی، ملی-مذهبی و چپ‌ها به رقابت با یکدیگر پرداختند.
در رأس نیروهای انقلابی و مذهبی، حزب جمهوری‌اسلامی قرارداشت. این حزب برای جلوگیری از پراکندگی نیروهای انقلاب و تشکیل اکثریت قوی در مجلس، با جریان‌ها و نیروهای همسو ائتلاف کرد و فضای غالب سیاسی و اجتماعی کشور را از آنِ خود کرد.
ملی‌گراها و هواداران نهضت آزادی نیز با ائتلاف با سایر گروه‌های سیاسی همگرا، جریان سیاسی به نام «همنام» را به وجود آوردند و لیست مشترکی از نامزدهای مورد حمایت خود را منتشرکردند. این جریان به سردمداری «دفتر هماهنگی رئیس‌جمهور با مردم» که مورد حمایت سید ابوالحسن بنی‌صدر بود، برای تصاحب کرسی‌های مجلس ائتلاف کرد. در این طیف سیاسی، جبهه ملی ایران هم که از لحاظ ساختار تشکیلاتی تضعیف شده بود کاندیدای خود را معرفی‌کرد.
ضلع سوم رقابت‌های انتخاباتی مجلس، گروه‌های چپ شامل احزاب توده و چریک‌های فدایی خلق بود که هر کدام کاندیداهای مستقل خود را معرفی کردند.
در کنار سه جریان اسلامی، ملی و چپ، دسته چهارمی هم حضور داشت. سازمان مجاهدین‌خلق(منافقین) به رهبری مسعود رجوی، جنبش مسلمانان مبارز به رهبری حبیب‌الله پیمان و جنبش انقلابی مردم مسلمان(جاما) به رهبری مرحوم دکتر کاظم سامی، همگی در کنار یکدیگر این دسته را تشکیل‌دادند. البته در این جریان سیاسی تنها سازمان مجاهدین‌خلق بود که نسبت به بقیه، منابع و امکانات و قدرت سازماندهی بیشتری داشت. رجوی، پیمان و سامی با ائتلاف با چند گروه سیاسی همسوی دیگر، شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقّی‌خواه را تشکیل دادند و به رقابت با سه جریان سیاسی دیگر پرداختند.
روزنامه اطلاعات در مقاله‌ای تحت عنوان «مجلس و دولت آینده» با تشریح فضای سیاسی انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی نوشت: «گرایش عمده سیاسی، جبهه‌ای را در بر می‌گیرد که بر اثر ضعف‌های دولت موقت و خلأ سیاسی پس از دیکتاتوری ۵۰ ساله با اتکاء به حُسن نیّت توده‌های میلیونی توانستند مواضع قدرت سیاسی را در ایران قبضه کنند. فعّال‌ترین بخش این گرایش با در دست گرفتن اهرم‌های قدرت عملا بر ایران حکومت می‌کردند. دومین گرایش فعال، جریان چپ است که علی‌رغم تعدد ظاهری شان خط مشترکی دارند. به عقیده آنان دیر یا زود ضرورت‌های تاریخی و واقعیات جامعه، کشور را به سوی انقلابی سوسیالیستی رهنمون می‌شود.
گرایش سوم ملیّون است. این جبهه تمام تمایلات سیاسی و اجتماعی ناسیونالیستی را در بر می‌گیرد که به حکومت انحصاری متشرّعین اعتقادی ندارند و راه‌حل‌های چپ مارکسیستی را نیز در جامعه فعلی ایران کارآمد نمی‌دانند».

حواشی سیاسی
شورای انقلاب قانون انتخابات مجلس ‌شورای‌ملّی را تصویب کرد. طبق تصمیم شورای انقلاب شهر تهران به مناطق مختلفی تقسیم شد و هر منطقه یک نماینده مستقل در مجلس داشت. این قانون مورد حمایت نیروهای مذهبی و انقلابی قرار گرفت اما جریان‌های لیبرال و چپ از جمله جاما، جبهه ملی، سازمان‌مجاهدین‌خلق، جنبش مسلمانان مبارز، حزب توده، حزب کارگزاران سوسیالیست و چریک‌های فدایی خلق آن را محدود کننده و انحصارطلبی عنوان و مغایر قانون اساسی دانستند. بدین ترتیب بود که اعتراضات و تبلیغات وسیع گروه‌های مخالف در نهایت موجب شد شورای انقلاب طرح منطقه‌ای‌کردن انتخابات در تهران را لغو کند.
یکی دیگر از مواد قانون انتخابات مجلس مصوب شورای انقلاب که با اعتراض سازمان مجاهدین خلق، حزب توده، جبهه ملی، جاما و حزب ملت ایران روبرو شد، دو مرحله‌ای شدن انتخابات بود. مخالفان طرح، کسب اکثریت مطلق آرا برای انتخاب شدن در مرحله اول را محدود کردن فعالیت انتخاباتی و مخالف برگزاری آزادی انتخابات دانستند. مخالفان معتقد بودند نیروهای انقلابی و ترقی‌خواه به راحتی وارد پارلمان می‌شوند و کرسی‌های مجلس در انحصار حزب جمهوری اسلامی قرار می‌گیرد. در مقابل موافقان طرح، معتقد بودند مجلس قدرتمند، زمانی تشکیل می‌شود که نمایندگانش با اکثریت مطلق آرا وارد مجلس شوند تا از اعتبار بالایی در نظام تصمیم‌گیری سیاسی کشور برخوردار باشند. موافقان بر این باور بودند که برگزاری دو مرحله‌ای انتخابات مجلس موجب ورود نمایندگان جریان اقلیت در مرحله دوم به مجلس می‌شود.
با گسترش اعتراضات، بررسی مجدد و لغو طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات مجلس از سوی گروه‌های منتقد و رئیس‌جمهور وقت مطرح شد اما اکثریت اعضای شورای انقلاب بر مصوبه خود پافشاری کردند و اجازه بررسی مجدد طرح مذکور در شورای انقلاب را ندادند.
افتتاحیه مجلس
با پایان فرآیند انتخابات، افتتاحیه مجلس همزمان با ولادت مولای متقیان حضرت علی(ع) در هفتم خرداد ۱۳۵۹ با تلاوت آیاتی چند از قرآن کریم برگزار شد.
مرحوم محمدرضا مهدوی‌کنی با حفظ سمت ریاست کمیته موقت انقلاب اسلامی، به عنوان سرپرست وقت وزارت کشور در مراسم افتتاحیه اولین دوره مجلس‌شورای‌اسلامی شرکت کرد و پشت تریبون مجلس رفت و به عنوان اولین سخنران مجلس در توضیحاتی به تشریح روند برگزاری انتخابات و وضعیت صندوق‌های رای پرداخت. او گفت: «به‌عنوان مسؤولی از طرف شورای انقلاب که مسؤولیت برگزاری انتخابات در وزارت کشور برعهده‌ام بود، وظیفه دارم با ذکر مقدماتی، مجلس را تحویل نمایندگان ملت بدهم. از نظر آمار انتخابات و آنچه که تاکنون انجام شده جمعا ۲۳۴ نفر تا الان انتخاب شده‌اند. در دور اول ۹۷ نفر و در دور دوم ۱۳۷ نفر. اعتبارنامه ۲۱۳ نفر صادر شد و اعتبارنامه ۲۱ نفر بنابه عللی صادر نشد. همان‌طوری که استحضار دارید مجلس با حضور دو سوم نمایندگان رسمیت خواهد داشت. با آماری که عرض کردم بیش از آن تعداد نماینده در مجلس حضور دارد، پس مجلس آماده افتتاح است…. اینک من طبق وظیفه‌ای که دارم و به من محول شده و طبق گزارشی که از دبیرخانه به اینجا ارائه شده جناب آقای دکتر یدالله سحابی را دعوت می‌کنم به‌عنوان رئیس سنّی و جناب آقای مهندس مهدی بازرگان به‌عنوان نایب رئیس سنّی که به جایگاه تشریف بیاورند، منشی‌ها جناب آقای رضا رمضانی و خورشیددوست و …». صادق خلخالی با نیمه کاره گذاشتن سخنان مهدوی‌کنی گفت: «اگر الزامی باشد ما این را قبول می‌کنیم. ما راجع به آقای سحابی حرفی نداریم ولی راجع به آقای بازرگان اگر از طرف شورای انقلاب الزامی است قبول می‌کنیم والا قبول نداریم». سرپرست وقت وزارت کشور پاسخ داد: «مساله‌ای است که تصویب شده است».خلخالی ادامه داد: «اگر الزامی است قبول داریم». مهدوی‌کنی بار دیگر گفت: «به هر حال تصویب شده است». در این هنگام برخی نمایندگان با فریاد «قبول داریم» سخنان مهدوی‌کنی را تایید کردند. او در ادامه گفت: «جناب آقای مجید انصاری، جناب آقای میربهزاد شهریاری، جناب آقای عبدالرضا اسدی‌نیا، جناب آقای عطاءالله مهاجرانی و جناب آقای صلاح‌الدین بیانی به‌عنوان منشی‌های مجلس انتخاب شده‌اند که به جایگاه خود تشریف می‌آورند». این نخستین جنجالی بود که خلخالی در مجلس اول راه‌انداخت؛ اما آخرینِ آن نبود!
بعد از قرار گرفتن هیأت رئیسه سنّی در جایگاه، پیام امام خمینی خطاب به نمایندگان اولین دوره مجلس شورای اسلامی توسط حاج سید احمد خمینی، فرزند امام قرائت شد و بعد از این پیام مجلس شورای اسلامی رسما افتتاح شد.

پیام رهبر انقلاب
در بخشی از پیام بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران خطاب به نمایندگان اولین دوره مجلس آمده‌بود: «شما دوستان محترم، نماینده ملتی هستید که جز به اسلام بزرگ و عدالت الهی اسلام فکر نمی‌کنید و انتخاب شما برای پیاده نمودن عدالت اسلامی است. امید آن است که رسیدگی به حال مستضعفین و مستمندان کشور که قسمت اعظم ملت مظلوم را در بر می‌گیرد در رأس برنامه‌ها قرار گیرد…. مجلس شورای اسلامی همان سان که در خدمت مسلمین است و برای رفاه آنان فعالیت می‌کند، برای رفاه و آسایش اقلیت‌های مذهبی که در اسلام احترام خاصی دارند اقدام و فعالیت نماید». پس از قرائت پیام آیت‌الله خمینی، سید ابوالحسن بنی‌صدر، سخنرانی کرد و بعد از او گروهی از جوانان حسینیه ارشاد به اجرای سرودهای انقلابی پرداختند. بعد از آن مهدوی‌کنی بار دیگر پشت تریبون قرار گرفت و پیام اعضای شورای نگهبان قانون اساسی را قرائت کرد. با پایان سخنان سرپرست وقت وزارت کشور متن سوگندنامه نمایندگی از سوی دکتر یدالله سحابی قرائت شد و نمایندگان پس از او سوگندنامه را تکرار کردند.
سوگند نمایندگان
متن سوگند نمایندگان به این شرح بود:
«بسم‌الله الرحمن‌الرحیم.
من در برابر قرآن مجید، به خدای قادر متعال سوگند یاد می‌کنم و با تکیه بر شرف انسانی خویش تعهد می‌نمایم که پاسدار حریم اسلام و نگاهبان دستاوردهای انقلاب اسلامی ملت ایران و مبانی جمهوری اسلامی باشم و ودیعه‌ای را که ملت به ما سپرده به‌عنوان امینی عادل پاسداری کنم و در انجام وظایف وکالت، امانت و تقوی را رعایت نمایم و همواره به استقلال و اعتلای کشور و حفظ حقوق ملت و خدمت به مردم پایبند باشم، از قانون اساسی دفاع کنم و در گفته‌ها و نوشته‌ها و اظهارنظرها، استقلال کشور و آزادی مردم و تامین مصالح آنها را مدنظر داشته باشم».
بعد از قرائت سوگندنامه، نمایندگان به نوبت پای آن را امضاء کردند و در پایان یدالله سحابی ختم اولین جلسه نخستین دوره مجلس شورای اسلامی را اعلام کرد.

جلسات مجلس
جلسات مجلس در روزهای بعد هم تشکیل و تا ۲۰ خرداد اعتبارنامه بیش از ۱۸۰ نماینده تصویب شد و جلسات مجلس به مرور رسمیت یافت.
نخستین مجلس شورای اسلامی ایران در تاریخ ۲۶ خرداد ۱۳۵۹ صلاحیت شش عضو حقوقدان قوه قضائیه برای عضویت در شورای نگهبان را بررسی کرد و با رای به آنان زمینه رسمیت یافتن جلسات شورای نگهبان را با حضور اعضای فقیه و حقوقدان و رسیدگی و تصویب قوانین مجلس به وجود آورد.
انتخابات داخلی
با تصویب بیشترِ اعتبارنامه‌ها، اعتبارنامه زنده‌یاد رحمان دادمان، حسن بهروزیه، جعفر توکلی، اسدالله جوانمردی، ابوالقاسم حسینخانی، خسرو ریگی، محمدجیم سعادتی، رامپور صدرنبوی، خسرو صولت قشقایی، اسحق فرهمند، سید احمد مدنی و علی مهیمی رد شد.
بعد از آن، انتخابات هیأت رئیسه دائمی مجلس برگزار گردید و مرحوم آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس، علی‌اکبر پرورش و سید محمد موسوی خوئینی‌ها به عنوان نواب رئیس، مرتضی کتیرایی، علی‌اکبر ولایتی و علی‌رضا یارمحمدی به عنوان کارپردازان و سید محمد کاوش، احمد توکلی، اسدالله بیات، مرتضی الویری، سیدحسن شاه‌چراغی و علی قائمی به عنوان منشی‌های هیأت رئیسه مجلس در سال اول انتخاب شدند.
مجلس شورای اسلامی در اولین دوره شاهد برکنار شدن چند نماینده از جمله سرگون بیت اوشانا، احمد سلامتیان، احمد غضنفرپور، محمدمهدی کرمی و علی گلزاده غفوری و استعفای محمدزید بهبهانی، محمد شجاعی، حسین کرمانی و محمدتقی مطهری فریمانی نیز بود.
در این مجلس ۱۷ نماینده از جمله محمد امامی‌کاشانی، محمدجواد باهنر، محمدصادق حائری شیرازی، سید علی حسینی خامنه‌ای، سید محمد خاتمی، عبدالمجید معادیخواه، سید حسین موسوی تبریزی و علی‌اکبر ناطق نوری و سید اکبر پرورش، احمد توکلی، غلامرضا حسنی بزرگ‌آباد، محمدعلی رجایی، حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان، محمدعلی نژادساری‌خانی، سید محمد غرضی، حسن غفوری‌فرد و علی‌اکبر ولایتی به قوای مجریه و قضاییه منتقل‌شدند.
در مجلس اول چهار فراکسیون تشکیل شد. فراکسیون ائتلاف بزرگ با ۸۵ نماینده متعلق به نیروهای انقلابی بود. از ۸۵ نماینده این فراکسیون ۲۱ نفر توسط ستاد انتخاباتی دفتر هماهنگی مردم با رئیس‌جمهور، گروه «همنام» و سایر گروه‌های سیاسی معرفی شدند.
فراکسیون دوم «هم‌نام» متعلق به جریان سیاسی نهضت آزادی بود که ۲۰ کرسی مجلس را در اختیار داشت. سومین فراکسیون «دفتر هماهنگی مردم با رئیس‌جمهور» متعلق به جریان بنی‌صدر ۳۳ کرسی مجلس را در اختیار گرفت.
فراکسیون چهارم فراکسیون مستقل‌ها یا منفردها با ۱۱۵ کرسی بود که اکثر اعضای این فراکسیون با فراکسیون ائتلاف بزرگ ائتلاف کردند.

ترکیب مجلس
از نظر سنّی، بیشترین گروه سنی را در این مجلس، افراد ۳۰ تا ۳۵ سال (۷۲ نفر) و کمترین گروه سنّی را افراد بالای ۷۰ سال (۳ نفر) به خود اختصاص داده‌بودند.
ترکیب نمایندگان دوره اول مجلس‌شورای‌اسلامی به لحاظ میزان تحصیلات حوزوی از این قرار بود: ۱۲ نفر درس خارج، ۴۱ نفر اجتهاد، ۴۸ نفر سطح و ۲۳ نفر مقدمات دروس دینی بودند. تحصیلات کلاسیک و دانشگاهی نمایندگان این مجلس نیز شامل ۳۲ دکتری، ۳۲ فوق لیسانس، ۴۶ لیسانس، ۶۱ فوق دیپلم و دیپلم و ۵۶ زیر دیپلم بود.
در مجلس اول ۳۲ نفر از نمایندگان به شهادت رسیدند که ۲۷ نفر از آنان در فاجعه ۷ تیر ۱۳۶۰ در انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری‌اسلامی جان باختند. ۲۷ نماینده به شهادت رسیده عبارت‌بودند از: محمدتقی بشارت، سیدرضا پاک‌نژاد، علی‌رضا چراغ‌زاده، دزفولی، سید محمدتقی حسینی طباطبایی، سید محمدباقر حسین لواسانی، شمس‌الدین حسینی نایینی، غلامحسین حقانی، محمدعلی حیدری، عباس حیدری، سید محمدکاظم دانش، غلامرضا دانش آشتیانی، علی‌اکبر دهقان، سید عبدالمجید دیالمه، سید فخرالدین رحیمی، سید محمدجواد شرافت، میر بهزاد شهریاری، قاسم صادقی، محمدحسین صادقی، سید نورالدین طباطبایی‌نژاد، محمدحسن طیبی، سیف‌الله عبدالکریمی کومله، عبدالوهاب قاسمی، عمادالدین کریمی، بیژنی‌نژاد، محمدعلی منتظری، عباسعلی ناطق نوری، مهدی نصیری لاری و علی هاشمی سنجابی بودند. علاوه بر اینان، سه نماینده دیگر از جمله حسن آیت، رحمان استکی و مجتبی استکی هدف شلیک مستقیم جوخه‌های ترور سازمان مجاهدین‌خلق قرارگرفتند. همچنین مصطفی چمران و مهدی شاه‌آبادی از نمایندگان این دوره مجلس در جبهه‌های جنگ به درجه شهادت نایل آمدند.علاوه بر نمایندگان شهید، شش نماینده هم در تصادف رانندگی یا به علت سکته قلبی درگذشتند.

عملکرد مجلس
از جمله اقدامات جنجالی مجلس اول تصویب طرح عدم کفایب سیاسی سیدابوالحسن بنی‌صدر و تصویب آزادی گروگان‌های سفارت آمریکا می‌باشد. بحرانی‌ترین درگیری‌های مجلس اوّل حمله به علی‌اکبر معین‌فر در حین ادای نطق پیش از دستور از تریبون مجلس و به هم زدن سخنرانی مهندس مهدی بازرگان بود.
در مرحله اول انتخابات ۱۸ نامزد از تهران و ۷۹ نامزد از شهرستان‌ها به مجلس راه یافتند. انتخابات مورد اعتراض شدید برخی از گروه‌ها به ویژه سازمان مجاهدین خلق قرار گرفت که مدعی تقلب گسترده در انتخابات بودند. حتی یک نامزد از این سازمان هم در مرحله اول به مجلس راه نیافته بود. اعتراضات شدید و ناآرامی‌ها باعث شد تا انتخابات مرحله دوم در بعضی شهرها برگزار نشود. ضمن اینکه در برخی حوزه‌ها مثل اقلید، کرمانشاه و درگز که به ترتیب خسرو قشقایی از جبهه ملی ایران، کریم سنجابی از جبهه ملی ایران و ابوالفضل قاسمی از حزب ایران در مرحله اول به پیروزی رسیده بودند، انتخابات باطل شد. با توجه به همین شرایط فقط ۲۴۳ نماینده در زمان افتتاح به جای ۲۷۰ نماینده وارد مجلس شدند که ترکیب آن‌ها در مجلس به این شرح بود:
ائتلاف بزرگ: جامعه روحانیتمبارز، حزب جمهوری‌اسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان، نهضت زنان مسلمان، سازمان فجر اسلام، اتحادیه انجمن‌های اسلامی شهر ری و بنیاد الهادی – ۸۵ نماینده
فراکسیون همنام: نهضت آزادی: حدود ۲۰ نماینده
دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهور: حامی ابوالحسن بنی صدر – حدود ۳۳ نماینده
جبهه ملی ایران ۳٪
حزب توده ۴٪
شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی‌خواه، سازمان مجاهدین خلق : بدون نماینده
مستقل‌ها: حدود ۱۱۵ نماینده(۴۳٪)
اعضای هیئت رئیسه مجلس دوره اول
هیئت رئیسه دائم اول: رئیس علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، نواب رئیس علی‌اکبر پرورش و سیدمحمد موسوی خوئینی‌ها، کارپردازان مرتضی کتیرایی، علی‌اکبر ولایتی و علی‌رضا یارمحمدی، منشی‌ها سیدمحمد کاوش، احمد توکلی، اسدالله بیات، مرتضی الویری، سیدحسن شاه‌چراغی و علی قائمی.
هیئت رئیسه دائم دوم: رئیس هاشمی رفسنجانی، نواب رئیس: موسوی خوئینی‌ها و حبیب‌الله عسگراولادی، کارپردازان کتیرایی، ولایتی و یارمحمدی، منشی‌ها بیات، الویری، جعفر سبحان‌اللهی، توکلی، قائمی و عطاءالله مهاجرانی.
هیئت رئیسه دائم سوم: رئیس هاشمی رفسنجانی، نواب رئیس: محمد یزدی و سیدمحمد خامنه‌ای، کارپردازان: الویری، غلام‌عباس زائری و علی‌محمد بشارتی، منشی‌ها: بیات، سبحان‌اللهی، قائمی، منوچهر متکی و سید فضل‌الله حسینی برمانی.
هیئت رئیسه دائم چهارم: رئیس هاشمی رفسنجانی، نواب رئیس: یزدی و موسوی خوئینی‌ها، کارپردازان: کتیرایی، بشارتی و سیدجلیل سیدزاده، منشی‌ها: حسینی برمانی، بیات، قائمی، سبحان‌اللهی، قائمی، متکی و الویری.

کمیسیون‌های مجلس
تعداد کمیسیون‌های دائمی در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی طبق ماده ۴۲ آیین‌نامه داخلی مجلس ۲۸ کمیسیون شامل کمیسیون‌های امور آموزش و پرورش، فرهنگ و تحقیقات و تعلیمات عالیه، دارایی و امور اقتصادی، برنامه و بودجه، امور نفت، امور صنایع و معادن، کار و امور اجتماعی، مسکن و شهرسازی، راه و ترابری، امور قضایی، سیاست امورخارجه، امور داخلی کشور، امور دفاعی، امور بهداری و بهزیستی، امور پست و تلگراف و تلفن، امور نیرو و آب و برق، امور بازرگانی، امور کشاورزی و امور روستاها، ارشاد اسلامی، امور اداری و استخدامی، سازمان‌های وابسته به نخست‌وزیری، امور اوقاف و خدمات کمیته‌های امداد و خیرات، امور جهاد سازندگی، امور شوراها، اصل ۹۰ قانون اساسی، طرح‌های انقلاب، دیوان محاسبات و بودجه مجلس و رسیدگی به سؤالات بود.
کمیسیون‌های ویژه و مهمی که در مجلس اول شورای اسلامی تشکیل شد نیز شامل کمیسیون‌های نظام بانکی، احیاء و واگذاری اراضی مزروعی، طرح اطلاعات و امنیت کشور، بررسی جاسوسان امریکایی، طرح خط مشی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، لایحه‌ی ملی کردن بازرگانی خارجی، بررسی اساسنامه جهاد سازندگی و رسیدگی به برنامه پنج ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران بودند.

تعامل دولت و مجلس اول
در مجلس اول، دو استیضاح انجام شد. ابتدا شهاب گنابادی وزیر مسکن و شهرسازی در ۱۱ آبان ۱۳۶۱ در سیصد و شصت و نهمین نشست مجلس استیضاح شد. استیضاح دوم هم مربوط به حجت‌الاسلام علی‌اکبر ناطق‌نوری وزیر کشور بود که در ۱۵ آبان ۱۳۶۲ در جلسه پانصد و بیست‌وششمین نشست مجلس اتفاق‌افتاد که هر دو وزیر مجدداً از نمایندگان رأی اعتماد گرفتند. در این مجلس ۴۶۱۵ تذکر از طرف نمایندگان مجلس به مسؤولان اجرایی داده شد: وزارت آموزش و پرورش ۱۷۴ تذکر، وزارت امور اقتصادی و دارایی ۷۶ تذکر، وزارت امور خارجه ۱۵ تذکر، وزارت بازرگانی ۲۶۲، وزارت بهداشت و درمان ۴۲۲ تذکر، وزارت پست و تلگراف و تلفن ۲۲۳ تذکر، وزارت جهاد سازندگی ۵۸ تذکر، وزارت دادگستری ۱۷۹ تذکر، وزارت دفاع ۱۹ تذکر، وزارت راه و ترابری ۵۴۹ تذکر، وزارت صنایع ۱۰۷ تذکر، وزارت آموزش عالی ۸۶ تذکر، وزارت ارشاد ۵۸ تذکر، وزارت کار۲۰ تذکر، وزارت کشاورزی ۳۹۸ تذکر، وزارت کشور ۴۵۳ تذکر، وزارت مسکن ۹۵ تذکر، وزارت معادن ۱۹ تذکر، وزارت نفت ۳۱۴ تذکر، وزارت نیرو ۴۷۰ تذکر، رئیس جمهور ۲۵۲ تذکر، وزارت صنایع سنگین ۱۸ تذکر، وزارت سپاه ۱۴ تذکر، سازمان برنامه و بودجه ۲۴ تذکر، امور استخدامی ۸ تذکر، تربیت بدنی ۱۳ تذکر، صدا و سیما ۲۰۵ تذکر.
همچنین در مجلس اول ۲۳۵ سوال از مسؤولان اجرایی کشور پرسیده شد که مجلس از پاسخ‌های ۱۵۰ سوال قانع نشد و این سووالات را به کمیسیون‌های تخصصی ارجاع داد. گزارش کمیسیون‌ها حکایت از ۸۴ پاسخ قانع‌کننده و ۹ پاسخ غیر قانع‌کننده وزرا بود همچنین ۸۵ سوال در مرحله اعلام وصول باقی ماند.
در مجلس اول ۳۰ نامه در صحن علنی مجلس قرائت شد. هیچ تحقیق و تفحصی از طرف نمایندگان مجلس اول تصویب نشد همچنین کمیسیون اصل ۹۰ مجلس با رسیدگی به ۱۳۰۷ فقره شکایت، نقش موثری در انتقال خواست مردم به دولت داشت.

مصوبات مجلس
اوّلین دوره مجلس‌شورای‌اسلامی از پرکارترین دوره‌های مجلس ایران بود. این مجلس طی چهار سال ۶۲۵ جلسه علنی و ۱۵ جلسه مخفی برگزار کرد که مجموعا ۲ هزار و ۴۰۰ ساعت وقت صرف برگزاری این جلسات شد. با توجه به ۲۴ کمیسیون اصلی و چند کمیسیون فرعی، نمایندگان در ۶ هزار و ۵۳۶ جلسه شرکت‌کردند. در مجلس اول لوایح و طرح‌های بسیاری بررسی شد. در این دوره ۸۱۶ طرح و لایحه متشکل از ۵۶۶ لایحه و ۲۵۰ طرح به طور رسمی مطرح شد که ۳۷۰ طرح و لایحه به تفکیک ۲۷۹ لایحه و ۹۱ طرح به تصویب مجلس رسید. ۲۹۱ لایحه و طرح نیز قبل از بحث یا پس از بحث در مجلس استرداد شده یا مسکوت ماند یا رد شد. همچنین ۱۴۷ لایحه و طرح، در کمیسیون‌های تخصصی این مجلس باقی ماند که توسط مجلس دوم بررسی شد.
همچنین در این مجلس ۳۱ بار در خصوص اعضای کابینه بحث شد و ۱۰۲ وزیر از مجلس رأی اعتماد گرفتند و ۸ وزیر هم از نمایندگان رای منفی گرفتند و برکنار شدند.
قوانین مصوب
قانون ادغام سازمان بسیج ملی (مستضعفین) در سپاه پاسداران‌انقلاب‌اسلامی مشتمل بر ۳ ماده، اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مشتمل بر ۵ فصل، ۴۹ ماده و ۱۶ تبصره، تامین بودجه و مخارج جنگ، قانون تأمین مبلغ ۳ میلیارد ریال جهت مصارف ضروری و فوری مخصوصاً کمک به مصدومین و جنگ‌زدگان، قانون اجازه تنظیم و تصویب بودجه سالانه بعضی از شهرداری مناطق جنگی بدون رعایت حد نصاب مقرر ماده ۶۸ قانون شهرداری‌ها، انتزاع بنیاد شهید از سازمان بهزیستی، قانون بنیاد امور جنگ‌زدگان مشتمل بر ۵ ماده و ۳ تبصره، قانون ترمیم اعتبار هزینه‌های ناشی از جنگ تحمیلی و منابع اعتبار قانون بودجه سال ۱۳۶۰.
برخی مصوبات مجلس اول در ارتباط با جنگ به تصویب رسید. این مصوبات اگرچه به طور مستقیم مربوط به جنگ نمی‌شد اما در جهت ایجاد تسهیلات برای افراد و مؤسساتی که در داخل و خارج از کشور تصمیم به حمایت از جبهه‌های جنگ داشتند، بود.
این مجلس با وضع این قوانین موانع و مشکلات قانونی در این زمینه را بر طرف ساخت که دو نمونه آن عبارت بودند از: قانون مربوط به ترخیص و معافیت از پرداخت حقوق گمرکی، سود بازرگانی و عوارض و هزینه‌های گمرکی هدایایی که از جانب اشخاص، جمعیت‌ها و موسسات خیریه برای کمک به مردم جنگ‌زده و آسیب‌دیده از کشورهای خارج تاکنون وارد ایران شده یا خواهد شد. و قانون مربوط به کسر وجهی که به عنوان ترمیم خرابی‌های ناشی از جنگ و یا به منظور کمک به افراد مناطق جنگ‌زده به حسابی که از طرف دولت تعیین شده، از جمع درآمد مشمول مالیات، پرداخت شده یا بشود.
بخش دیگری از مصوبات مجلس اول در ارتباط با جنگ، تصویب قوانین حمایتی از نیروهای بسیجی و افراد غیرنظامی و خانواده‌های آنان بود که به صورت داوطلبانه به جبهه‌های جنگ اعزام می‌شدند تا با وضع این قوانین بخشی از مشکلات آنان برطرف شود که بعضی از آنها عبارت بود از: «قانون اجازه‌ی پرداخت حقوق و فوق‌العاده‌های مستمری کارکنان دولت که به اسارت رژیم مزدور عراق درآمده و یا در مناطق اشغالی و جنگ باقی مانده‌اند به عائله‌ی تحت تکفل آنها مشتمل بر ماده‌ی واحده و ۲ تبصره، قانون راجع به توزیع رایگان مراسلات پستی نیروهای مسلح و افرادی که در مناطق جنگی با رژیم بعث عراق درگیر جنگ هستند، قانون برقراری مستمری درباره بیمه‌شدگانی که به علت همکاری با نیروهای مسلح، شهید یا معلول شده یا می‌شوند مشتمل بر ماده واحده و ۹ تبصره».
قانون اراضی شهری مشتمل بر ۱۷ ماده و ۱۴ تبصره، قانون اداره‌ی صدا و سیمای جمهوری اسلامی مشتمل بر ۹ ماده و ۳ تبصره، قانون تعیین خط مشی کلی و اصولی برنامه‌های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی مشتمل بر ۹ فصل و ۶۵ ماده، اساسنامه سازمان صدا و سیما جمهوری اسلامی مشتمل بر ۶ فصل، ۳۰ ماده و ۱۵ تبصره، قانون تأسیس وزارت معادن و فلزات مشتمل بر ۵ ماده و ۴ تبصره، قانون تأسیس وزارت صنایع سنگین مشتمل بر ۳ ماده و ۸ تبصره، قانون تشکیل وزارت جهادسازندگی مشتمل بر ۳ فصل، ۱۱ ماده و ۵ تبصره، قانون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور و دیوان عدالت اداری، قانون مجازات اسلامی، قانون دیوان محاسبات کشور، تأسیس وزارت اطلاعات، قانون تعیین سرپرستی وزارت‌خانه‌های بی‌وزیر، قانون فعالیت احزاب و جمعیت‌ها و انجمن‌های سیاسی و صنفی و انجمن‌های اسلامی یا اقلیت‌های دینی، قانون تشکیل شوراهای اسلامی مشتمل بر ۵۳ ماده و ۲۶ تبصره، قانون عملیات بانکی بدون ربا مشتمل بر ۵ فصل، ۲۷ ماده و ۳ تبصره، تصویب آزادی گروگان‌های امریکایی، قانون حل اختلافات مالی و حقوقی ایران و امریکا، تصویب طرح عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر (رئیس‌جمهور) با اکثریت قاطع ۱۷۷ رأی موافق و یک رأی مخالف و تعدادی ممتنع، قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی مشتمل بر ۹۸ ماده و ۵۱ تبصره.
قانون مبادله کالا، بین دو دولت جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عربی سوریه برای سال‌های ۱۹۸۲ تا ۱۹۹۱ مشتمل بر ۴ ماده، قانون قرارداد همکاری اقتصادی، ملی و فنی بین دولت جمهوری اسلامی ایران و جماهیر عربی، مردمی، سوسیالیستی لیبی، قانون موافقت‌نامه‌ی فرهنگی بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت لیبی، قانون موافقت‌نامه‌ی بلندمدت بازرگانی بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت پاکستان.
علاوه بر همکاری مجلس با کشورهای دوست ایران، مجلس اول به دولت اجازه عضویت در سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی را نیز داده است. طبق ماده‌ی واحده به وزارت امورخارجه و سازمان حفاظت از محیط زیست اجازه داده شده است که عضو برخی از سازمان بین‌المللی، نظیر صندوق محیط زیست سازمان ملل متحد، رفع تبعیض‌های نژادی سازمان ملل متحد، کمیته‌ی رفع تبعیض‌های نژادی سازمان ملل متحد و صندوق مبارزه با استعمار وابسته به سازمان وحدت افریقا شوند. و طبق ماده‌ی واحده دیگر به وزارت نفت اجازه‌ی عضویت در سازمان ایپیکا، کنگره‌ی جهانی نفت و اوپک داده است. اولین دوره مجلس شورای اسلامی بعد از چهار سال در تاریخ ششم خرداد ۱۳۶۳ به کارش پایان داد.

منابع:
– خوش‌زاد، اکبر؛ مجلس شورای اسلامی دوره‌ی اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
– روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، نگرشی بر اولین دوره مجلس شورای اسلامی، تهران، روابط عمومی مجلس شورای اسلامی با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۴، چاپ اول، ۱۰ و فوزی، یحیی؛ پیشین، ص ۳۵۳.
– عظیمی دولت‌آبادی، امیر؛ منازعات نخبگان سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷

در سوگ زنی از جنس بلور(به بهانه درگذشت زهرا شجاعی)

فرزانه کوچک‌پور

سیده زهرا شجاعی در روز سوم تیرماه سال ۱۳۳۵ در تهران به دنیا آمد. او فرزند یک خانواده روحانی بود و خواهر و برادری نداشت. پدربزرگ وی امام جمعه سمنان در زمان رضاشاه بود. زهرا پیش از انقلاب و در سال ۱۳۵۴ لیسانس خود را در رشته علوم سیاسی از دانشگاه تهران گرفت. کارشناسی ارشد را هم در همین رشته و پس از انقلاب در دانشگاه آزاد دنبال کرد و دوره دکترای مدیریت استراتژیک را در دانشگاه دفاع ملی تقریباً همزمان با آغاز اصلاحات ادامه داد. زهرا شجاعی از همان آغاز دانشجویی وارد فعالیت‌های سیاسی شد و به عضویت انجمن اسلامی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در آمد. پس از وقوع انقلاب، عضو شورای مدیریت این دانشکده شد. در دانشگاه‌های تهران و دانشگاه الزهرا سابقه تدریس و همچنین همکاری با مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام داشته‌است. زهرا شجاعی با مرادعلی توانافر، یکی از دانشجویان دانشکده حقوق که فردی انقلابی، روشنفکر و محقق بود ازدواج کردند ثمره این پیوند دو فرزند است.
شجاعی تلاش‌های مستمری برای برابری زنان در جامعه ایران انجام داده است و درحوزه‌های مهمی همچون حضور درساختار قدرت و دولت، تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری پیشگام بوده و برای همین زمینه مناسبی برای اثرگذاری داشته و کوشش فراوانی نمود که با تغییر در نگرش‌ها و ایجاد ساختارها به نفع امور زنان زمینه تغییر رفتار حاکمیت را برای بسط و گسترش عدالت جنسیتی فراهم آورد. زنده‌یاد زهرا شجاعی از جمله زنان فرهیخته‌ای است که با حضور در ساختار وزارت آموزش و پرورش ایفای نقش نموده و نماینده وزیردر شورای فرهنگی اجتماعی زنان بوده‌است. همچنین با ورود به وزارت کشور و پذیرفتن پست مشاور امور زنان وزیرکشور و به دنبال آن مدیرکل امور بانوان، زمینه را برای حضورگسترده زنان در ساختار سیاست‌گذاری و تصمیم‌سازی فراهم نمود. وی با حضور در هیأت دولت و در این اواخر کاندیدای ریاست جمهوری برای انتخابات ۱۴۰۰ نخستین زنی بود که با مسؤولیت امور زنان در ساختار دولت و حاکمیت حضور پیدا کرد و منشأ اثر و خدمات فراوانی شد و با توانایی ویژه زمینه را برای مشارکت همه زنان نخبه و فرهیخته در ساختار دولت فراهم ساخت.
خانم شجاعی فعالیت‌های خود را از ابتدای انقلاب آغاز کردند و از اعضای ستاد استقبال از آیت‌الله‌خمینی بوده است، او همچنین رئیس مجمع زنان اصلاح‌طلب بوده است.او در دهه۶۰ مؤسس و رئیس کمیسیون امور بانوان شورای اجتماعی در فرمانداری قم بود، سپس به تهران آمد و نماینده وزارت آموزش و پرورش در شورای فرهنگی اجتماعی زنان شدند و تا زمان پایان دولت خاتمی یعنی سال ۸۴ در آنجا ماند. وی همچنین در سال‌های ۶۹ تا ۷۱ رئیس شورای فرهنگی و اجتماعی زنان شورای عالی انقلاب فرهنگی بودند. در اوایل دهه هفتاد مشاور وزیر کشور و مسؤول کمیسیون‌های امور بانوان این وزارتخانه نیز بود. در وزارت آموزش و پرورش از سال ۷۱ تا ۷۶ نماینده وزیر در دفتر امور زنان ریاست‌جمهوری شد. همچنین مشاور وزیر آموزش و پرورش و مؤسس و مسؤول ستاد امور بانوان این وزارتخانه هم بودند.
زهرا شجاعی پلّه‌های ترقی را براساس شایستگی‌های شخصی به ترتیب طی کرده بود و با آغاز به کار دولت اصلاحات، مشاور رئیس‌جمهور و رئیس مرکز امور مشارکت زنان شدند. منصبی که خود در دولت آقای هاشمی وقتی مشاور وزیر کشور (عبدالله نوری) بودند پیشنهاد تأسیس آن را داده‌بود و مرحوم شهلا حبیبی اولین رئیس آن شد.

انتخابات سال ۱۴۰۰
پشتوانه فکری و سیاسی خانم شجاعی سبب شد او در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ در قامت یک رجل سیاسی وارد میدان رقابت با مردان شود؛ راهی که پیش از او مرحوم اعظم طالقانی هم رفته بود و عزم هردو این بود که نشان دهند اصطلاح «رجال سیاسی» منحصر به مردان نیست. ایشان در این کارزار موفق شدند تا آنجا که سخنگوی شورای نگهبان به صراحت اعلام کرد که ما هیچ زنی را به‌خاطر زن بودن ردّ صلاحیت نمی‌کنیم؛ یعنی اینکه رجل سیاسی فقط مردان نیستند .اما در نهایت ایشان ردّ صلاحیت شدند. اینکه تا چه اندازه ردّ صالحیت ایشان به خاطر عملکرد اصلاح طلبانه ایشان بوده و چقدر به خاطر زن بودن، روشن نشد؛ اما بدون شک هر دو در این رخداد نامیمون نقش داشتند. خانم اعظم طالقانی ادعا می‌کرد که به صورت نمادین در انتخابات ریاست جمهوری ثبت نام می‌کند تا واژه رجل سیاسی را به چالش بکشند. اما قصد زهرا شجاعی از ورود به انتخابات، نمادین نبود؛ او واقعاً به دنبال رقابت با مردان سیاستمدار برای کسب این موقعیت بود. اما انتخابات ۱۴۰۰ عرصه رقابت را حتی برای مردان خودی هم تنگ کرده بود و توقع تأیید یک زن اصلاح‌طلب بسیار دور از انتظار بود. با این حال شجاعی این شجاعت را به خرج داد تا در این عرصه تنگ بخت آزمایی کند. این آخرین فعالیت زهرا شجاعی پیش از ابتلا به بیماری سخت بود.
قابل توجه آنکه زهرا شجاعی گرچه در ساختار دولت اثرگذار بود و توفیقات فراوانی داشت، اما آنچه شخصیت ایشان را با سایرین متمایز می‌کند حضور او درجامعه مدنی و شبکه‌های اجتماعی غیردولتی زنان و تربیت شاگردان ممتاز با تمرکز بر مبانی و مفاهیم قرآنی بود. گرچه ایشان در زندگی، چه به صورت رسمی و چه به صورت داوطلبانه، همیشه درکسوت معلمی ایفای نقش و مسؤولیت داشت، اما قدرت سازماندهی و ایجاد نهادها و تشکل‌هایی در امور زنان درکنار انجام وظایف معلمی از ایشان شخصیت توانایی ساخت که در همه فراز و فرودهای چهاردهه انقلاب تکیه‌گاه زنان و یار و یاور همگان بودند. نمونه بارز آن تأسیس مجمع زنان اصلاح‌طلب در دهه ۸۰ است که توانست در قامت یک حزب فراگیر و مؤثر در سطح کشور ایفای نقش کند و زمینه را برای حضور یک زن به عنوان کاندیدای مجمع و جبهه اصلاحات در انتخابات ریاست جمهوری فراهم نماید.

فعالیت‌های آموزشی و دینی
بانو زهرا شجاعی درعین‌حال که پست‌های اجرایی داشت اما تدریس را رها نکرده بود. وی که در مدارس رفاه، علوی و توحید در تهران نیز سابقه تدریس داشت از سال ۵۹ عهده‌دار تدریس در مراکز تربیت معلم تهران و قم شد و دروسی همچون ریشه‌های انقلاب، آشنایی با مکاتب و اصطلاحات سیاسی، تعلیم و تربیت اسلامی و روش تحقیق در علوم اجتماعی را تدریس می‌کرد. از سال ۷۲ تا ۸۶ یعنی ۱۴ سال نیز در دانشگاه الزهرا، ریشه‌های انقلاب، علوم سیاسی، مقدمه علم حقوق، جامعه‌شناسی و تاریخ اسلام را درس می‌دادند.
خانم شجاعی حین انجام وظیفه در دولت، دانشگاه را رها نکرد و پس از دولت خاتمی هم آنجا ماند. او در رشته جدید مطالعات زنان که در دانشگاه تربیت مدرس تأسیس شده‌بود، در مقطع کارشناسی ارشد نیز حقوق اجتماعی-سیاسی زنان تدریس می‌کرد. همچنین از ۸۴ تا ۸۸ در دانشگاه تهران تدریس دروس ریشه‌های انقلاب و تاریخ اسلام را برعهده داشت. او عضو شوراهای عالی مختلفی بوده ازجمله شورای عالی مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران (۱۳۸۰)بود. شجاعی، مشاور مدیرکل پژوهش‌های کاربردی معاونت پژوهشی دانشگاه تهران از سال ۸۴ تا ۸۹ هم بوده است و در سال ۸۷ مدیر انتشارات این دانشگاه نیز بود.
پس از دولت اصلاحات یکی از کارهای مهم آموزشی دکتر شجاعی، تفسیر قرآن، نهج‌البلاغه و اخلاق اسلامی بود که کلاس منظم و پابرجا از سال ۱۳۸۵ تاکنون بوده‌است. ایشان فارغ از عملکرد خود در مناصب حکومتی در حوزه زنان، یعنی فمنسیت‌های مسلمان که بخشی از جنبش زنان را تشکیل می‌دهند نیز حضور داشت. تعداد انگشت‌شماری از فمنیست‌های مسلمان را می‌توان نام برد که بر علوم قرآنی و دینی هم تسلط داشته و تفاسیر به‌روزی داشته باشند. دکتر زهرا شجاعی یکی از این زنان بود که هم نگرش جنسیتی داشت و هم دیندار بود. این زنان را باید قدر دانست. لازم به ذکر است زهرا شجاعی متأثر از حلقه فکری منیره گرجی بود و از او در تفاسیر خود الهام می‌گرفت.
شجاعی از سال ۸۴ عضو کمیسیون زنان و عضو شورای عالی بنیاد آزادی، رشد و آبادانی ایران (باران) وابسته به سید محمد خاتمی بوده است. همچنان که ذکر شد، ایشان برای تشکیل حزبی به نام «مجمع زنان اصلاح‌طلب» کوشیدند. به واسطه این حزب از سال ۹۲ عضو جبهه اصلاحات شد و با دیگر احزاب زنان در جبهه اصلاحات، ائتلاف زنان اصلاح‌طلب (صدف) را تشکیل داد.
یکی از بحث‌برانگیزترین کنش‌های عمومی شادروان زهرا شجاعی آخرین حضور او در تلویزیون بود. تفصیل ماجرا از این قرار است که در ۱۱ بهمن ۱۴۰۰ وی به همراه معصومه ابتکار و شهیندخت مولاوردی به یک برنامه تلویزیونی دعوت شدند تا درباره اقداماتشان که در دوران مسؤولیت برای حمایت از زنان، دختران و خانواده انجام داده‌اند گزارشی به مردم ارائه نموده و همچنین به انتقادات وارد شده در دوران مسؤولیت‌شان پاسخ دهند. این برنامه فقط با حضور زهرا شجاعی و شهیندخت مولاوردی برگزار شد. در این برنامه با اشاره به اقدامات زهرا شجاعی، معصومه ابتکار و شهیندخت مولاوردی درباره موضوعاتی مانند اجرا سیاستگذاری در حوزه زنان، اجرای برنامه اقدام محلی- تغییر جهانی، کودک همسری و روسپی‌گری، سلامت زنان و رفتارهای پرخطر با تمرکز بر تن‌فروشی، اجرای برنامه یونیسف برای حمایت از کارگران جنسی و روسپی‌گری، اتهاماتی از قبیل حمایت از همجنسگرایان و براندازان، دیدار با جاسوسان امنیتی و مسائل بسیار دیگر از سوی زنان منتقد مطرح شد. زهرا شجاعی و شهیندخت مولاوردی در میان سخنان آن زنان به‌اصطلاح منتقد در اعتراض به اتهامات ناروای وارده از سوی آنان برنامه تلویزیونی را ترک کردند و سپس از زنان منتقد و برنامه تلویزیونی در دادگاه شکایت کردند.

بخشی از سوابق اجرایی مرحوم زهرا شجاعی:
مشاور آموزش و پرورش
مشاور وزیر کشور
رئیس کمیسیون‌های امور بانوان
عضو شورای فرهنگی اجتماعی زنان
ریاست شورای فرهنگی اجتماعی به مدت ۲ سال
ریاست مرکز امور مشارکت زنان در دولت سیدمحمد خاتمی
عضو هیات امنای مرکز مطالعات و تحقیقات زنان (۷۵)
رئیس هیات امنای انجمن قرآنی بانوان (۸۴)
عضو هیأت امنای انجمن ایرانی مطالعات زنان، مؤسس و رئیس هیأت‌مدیره گفتمان جهانی زنان مسلمان (۸۷)
از وی چهار عنوان کتاب منتشر شده است که یکی از آنها «قدس ایران» است که به معرفی زنان برگزیده ایرانی پرداخته است، کتاب دیگر او مجموعه گفت‌وگوهایش است. کتاب برای زنان فردا نیز در دو جلد منتشر شده است. او همچنین دارای مقالات متعدد علمی و پژوهشی است.
زهرا شجاعی، روز سه‌شنبه ۷ فروردین ماه ۱۴۰۳ مصادف با روز ولادت امام حسن مجتبی (ع) پس از گذراندن یک دوره بیماری سخت، دارفانی را وداع گفت.