کوشش ها و فعالیت­های دانشجویی و سرانجام، آنچه تعبیر به «جنبش دانشجویی می­شود»، در ایران قدمتی تقریبا هم­تراز با تأسیس دانشگاه تهران به عنوان اولین دانشگاه در ایران دارد. مجموعه تکاپوها و نقش­آفرینی‌هایی که تشکل‌ها و گروه‌های مختلف دانشجویی از اوایل دهه بیست شمسی انجام داده‌اند و رویکردهای مختلفی که در بازه‌های زمانی گوناگون به خودگرفته‌اند و تأثیرگذاری­های تاریخی که داشته­اند، پیشینه­ای درازآهنگ برای دانشگاه و دانشجو ایجاد کرده است که شایسته بازخوانی همه­جانبه است. بخش قابل توجهی از تاریخ سیاسی معاصر ایران با این مقوله گره خورده است. خاطرات مهم سیاسی در حافظه جمعیِ ایرانیان با تصاویری برجسته از جنبش دانشجویی درهم تنیده شده است.

برای مرور دقیق این تصاویر و نیل به فهم و درک تاریخی متقن، بایسته است که این تاریخچه پرفراز و نشیب را ذیل مقاطع مختلف زمانی، به شرحی که در پی می­آید مطالعه و تحلیل نماییم:

از ۱۳۲۳ تا ۱۶ آذر ۱۳۳۲

مدت اندکی پس از خروج رضا شاه از کشور بود که با آزادی گروه ۵۳ نفره چپ، حزب توده شکل گرفت. پس از آن اتحادیه دانشجویی حزب توده که زیر نظر سازمان جوانان حزب توده بود، فعالیتش را در دانشگاه آغاز کرد. برای اولین بار، این سازمان در دانشکده داروسازی دانشگاه تهران به فعالیت پرداخت و اتفاقاً مقامات دانشگاه آن‌ها را به عنوان نمایندگان رسمی دانشجویان دانشکده پذیرفتند. با گذشت ۲ سال محدوده فعالیت اتحادیه به دانشکده‌های حقوق، فنی، ادبیات و کشاورزی نیز تسری یافت.

سرعت نفوذ این گروه مارکسیستی در دانشگاه تا به حدی بود که در سال ۱۳۲۵ و تنها با گذشت ۳ سال از آغاز فعالیت آن رئیس دانشگاه تهران به سفیر انگلیس می‌گوید که اکثر ۴۰۰۰ نفر دانشجوی این دانشگاه تحت تأثیر قوی از حزب توده قرار گرفته‌اند.

در سال ۱۳۲۷ و هم‌زمان با غیرقانونی اعلام شدن حزب توده، اتحادیه دانشجویی نیز امکان فعالیت قانونی را از دست داد. بدین جهت حزب توده اقدام به تشکیل سازمان دانشجویان دانشگاه تهران کرد. این سازمان ارتباط تشکیلاتی قوی ای با انجمن بین‌المللی دانشجویان در پراگ برقرار کرد.

از ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷

جنبش دانشجویی در خارج از کشور: کنفدراسیون

کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی – اتحادیه ملی (معروف به کنفدراسیون) سازمانی بود متشکل از دانشجویان ایرانی مقیم خارج (عمدتاً اروپای غربی و ایالات متحده) که گرچه ابتدا به این هدف بنیان نگذاشته بود، اما در یکی دو دهه قبل از انقلاب ۵۷ به یکی از سازمان‌های مخالف رژیم سلطنتی ایران بدل شد و جمع کثیری از دانشجویان ایرانی را علیه حکومت بسیج کرد. مهم‌ترین سال‌های فعالیت این کنفدراسیون دهه‌های ۶۰ و ۷۰ بود که در این سال‌ها مهم‌ترین بلندگوی اعتراض نیروهای مخالف رژیم ایران به حساب می‌آمد.

پایگاه دانشجویی جنبش چریکی در ایران پیش از انقلاب

از اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه بود که این گفتمان چپ در قالب نگاه رادیکالی در سازمان‌های چریکی و به صورت مبارزات مسلحانه نمود یافت. اغلب این گروه‌ها با یارگیری از بدنه جنبش دانشجویی شکل یافته بود و در موارد بسیار دانشجویان بودند که رهبری و تشکل آن‌ها را در دست داشتند.

این گروه‌ها که با تکیه بر الگوهای آمریکای لاتین، آفریقا، آسیای جنوب شرقی انجام می‌گرفت، دارای چهره‌هایی الگو از مناطق مختلف همچو مائو (چین)، کاسترو و چه گوارا (کوبا)، فرانتس فانون (الجزایر) و جیاپ (ویتنام) بودند که روش‌های گوناگون آن‌ها را به عنوان راه‌های مفید جهت مبارزه مورد استعمال قرار می‌دادند. به­طور کلی عمده این گروه‌ها را که از جریان دانشجویی یارگیری می‌کردند می‌توان در موارد زیر طبقه بندی نمود.

سازمان چریک­های فدایی خلق ایران (فدائیان مارکسیست)

سازمان مجاهدین خلق ایران (مجاهدان اسلامی)

مارکسیست­های منشعب از مجاهدین خلق (مجاهدان مارکسیست)

گروه‌های کوچک اسلامی محلی چون: گروه ابوذر (نهاوند)، گروه شیعیان راستین (همدان)، گروه الله اکبر (اصفهان)، گروه والفجر (زاهدان)

گروه‌های کوچک مارکسیست که در دو گروه مستقل و وابسته می‌توان تقسیم‌بندی گردد. مستقل مثل سازمان آزادیبخش خلق ایران، گروه لرستان و سازمان آرمان خلق؛ و شبکه‌های متعلق به احزاب سیاسی طرفدار مبارزه مسلحانه مانند گروه توفان، سازمان انقلاب حزب توده، حزب دموکرات کردستان و اتحادیه کمونیست‌ها.

این گروه‌ها که هسته اولیه بسیاری از آن‌ها از جنبش دانشجویی بود، مبارزه مسلحانه و جنگ چریکی را به عنوان آخرین حربه برای مبارزه با رژیم بکار گرفتند، اما توفیقی حاصل نکردند. همراه با سرکوب جنبش مسلحانه بود که جنبش چپ به انتهای راه رسید؛ و کم کمک توجه به گرایش اسلام گرایانه فزونی یافت.

از ابتدای تأسیس اتحادیه دانشجویی و سپس سازمان دانشجویان، با گذشت زمان ایدئولوژی چپ‌گرا مارکسیستی به صورت شدیدتری رشد و قدرت می‌یافت. همین غلبه فوق تصور گفتمان چپ بر فضای دانشگاه‌ها بود که سپس ایجاد تشکل‌های رقیب شد. در این بین نیروهای اسلام گرا در کنار ملی گرایان لیبرال برای رقابت با توده‌ای‌ها در دانشگاه سعی در ایجاد تشکیلات مستقل کردند.

بدین ترتیب بود که انجمن اسلامی دانشکده پزشکی دانشگاه تهران به عنوان اولین گروه اسلام گرا در سال ۱۳۲۲ تأسیس شد. نفوذ گرایش چپ تا حدی بود که تعدادی از دانشجویان مسلمان تشکیلاتی را تحت نام نهضت خداپرستان سوسیالیست در سال ۱۳۲۲ شکل دادند. سازمان دانشجویی جبهه ملی هم در سال ۱۳۲۹ برای مقابله با توده‌ای‌ها تشکیل شد. این سازمان که در پی شکست از چپی‌ها در انتخابات سازمان دانشجویان با نام سازمان صنفی دانشجویان دانشگاه تهران کارش را آغاز کرد، دارای خرده گفتمان ناسیونالیستی-لیبرالیستی بود و بیشتر تاکیدش بر دموکراسی و آزادیخواهی بود در برابر فضای چپ دانشگاهی که بیشتر مطالبات عدالت طلبانه، فقرستیزانه، ضد استعمار، ضد امپریالیستی و ضد سرمایه‌داری داشت.

اگرچه می‌توان گفت که در کل این برهه تا اواسط دهه پنجاه ادبیات مارکسیستی بر دانشگاه غلبه داشت، ما در این بین شاهد افول‌ها و نهفتگی‌هایی در آن همانند پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ بودیم. همچنین در این بازه حرکت‌هایی مستقل و جدای از جریان موجود را به عنوان مثال در جریان حرکت خودجوش ۱۶ آذر ۳۲ شاهدیم.

خود گرایش مارکسیستی هم که در دانشگاه‌ها وجود داشت، به صورت ثابت و فقط در حیطه مکتب مارکسیسم-لنینیسم و استالینیسم نبود، بلکه بسیار سیال و متحرک بود و در محدوده‌ای وسیع در حرکت بود.

از ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۹

دانشجویان اسلام گرا، پیش و پس از انقلاب

می‌توان پیدایش رویکرد اسلام گرایانه در دانشگاه را به اوایل دهه بیست و تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان دانشکده پزشکی مربوط دانست که در ادامه در دانشکده‌های مثل فنی نیز گسترش یافت. اما برای تبدیل این گرایش به گفتمان هژمون جنبش دانشجویی بایستی سه دهه صبر پیشه می‌کرد. نهضت ۱۵ خرداد خمینی هم در تقویت این تفکر نوپا نقش بارزی داشت.

طبعاً رشد اسلام گرایی در فضای عمومی فعالیت‌ها و مبارزات بر فضای دانشجویی در این راستا اثر گذاشته‌است. در این برهه‌است که گروه‌هایی چون نهضت آزادی که با نوعی تلفیق اندیشه اسلام گرایی و منش لیبرالی جبهه ملی گرفته­بود در کنار گروه‌هایی چون سازمان مجاهدین خلق ایران با اندیشه بین اسلام گرایی و منش مارکسیستی حزب توده بروز و ظهور می­یابند.

جنبش دانشجویی نیز  همچنانکه گفتیم علی القاعده تحت تأثیر فضای عمومی خصوصاً فضای اسلام گرایانه طبقه متوسط قرار داشته است؛ به‌طوری‌که زمانی که در سال ۵۶ آشکارا رشد شاخصه‌های تفکر اسلام گرایی در جامعه مشاهده می‌شود، جنبش دانشجویی نیز به همان راه متمایل می‌گردد.

در خرداد ۵۶ بود که برای اولین بار مراسم بزرگداشت ۱۵ خرداد در کوی دانشگاه تهران برگزار شد، و دانشجویان دانشکده اقتصاد در کلاس‌های خود دقایقی به احترام شهدای ۱۵ خرداد سکوت کردند. با فاصله کمتر از دو هفته از آن، دکتر علی شریعتی که تفکرش نفوذ زیادی در بین مردم و خصوصاً روشنفکران و دانشجویان داشت به طرز مشکوکی در انگلستان درگذشت. کمتر از پنج ماه پس از آن سید مصطفی خمینی فرزند ارشد آیت­الله روح‌الله خمینی به طرز غریبی از دنیا رفت. این حوادث بود که باعث شعله‌ور شدن آتش زیر خاکستر جنبش دانشجویی ‌شد.

پس از انقلاب، انجمن‌های اسلامی رهبری جنبش دانشجویی را در اختیار گرفتند. شکل‌گیری اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان و سازمان دانشجویان مسلمان که به پیدایش دفتر تحکیم وحدت انجامید راه را در این راستا صاف کرد.

از سوی دیگر همراه با تسخیر سفارت آمریکا این تشکل به صورت بلامنازع بر رقبای خود غلبه کرد. انقلاب فرهنگی بود که پازل قدرتنمائی تحکیم را در دانشگاه‌ها کامل کرد. با اینکه تحکیم، مؤسس این تفکر نبود، اما با قرار گرفتن بر اوج هدایت جنبش دانشجویی را برای سالیانی در اختیار گرفت.

محتوای گفتمان این سال‌ها به کلیدواژه‌هایی نظیر عدالت در سیاست داخلی و مبارزه با امپریالیسم در سیاست خارجی تأکید می‌کند، طرفدار اقتصاد متمرکز دولتی برای برقراری هر چه بهتر عدالت است، مصادره زمین‌های زمین داران بزرگ برای توزیع میان دهقانان و روستائیان را می‌خواهد، مخالف مدارس خصوصی است و از نهضت‌های آزادیبخش اسلامی در جهان طرفداری می‌کند و به اصطلاح خود «خط امامی» است. از ویژگی‌های بارز این مقطع تأکید بر جنگ فقر و غنا از یکسو و حمایت از اسلام ناب محمدی در برابر اسلام آمریکایی از سوی دیگر است.

بجز ایام انقلاب و سالهای نخستین آن بخصوص ۵۸–۱۳۵۶ و بالاخص در برهه تسخیر سفارت آمریکا و انقلاب فرهنگی که جنبش دانشجویی در حالت فوران و آشکارگشتگی قرار داشت می‌توان گفت که این موج از جنبش دانشجویی در حالت نهفتگی بوده‌است. البته دوره نهفتگی جنبش دانشجویی در در این برهه، یکنواخت نیست، چه اینکه هم سالهای پر جنب و جوش دهه شصت را شاهدیم و هم بی تحرکی و حتی سیاست گریزی سالهای نخست دهه هفتاد را ملاحظه می‌کنیم.

در گفتمان آن هم انسجام و وحدت تام وجود نداشته، بلکه همواره شاهد بروز خرده گفتمان‌ها و گفتمان‌های فرعی نیز بوده‌ایم.

شاید چند دهه چپ‌گرایی شدید در کنار نزدیک شدن بیش از حد جنبش به حاکمیت، سنتزی را ایجاد کرد که از ان یک چرخش ایدئولوژیک شدیداً متمایل به راست لیبرالی نتیجه شد و حتی در راستای نفی بخش قابل توجهی از گذشته چپ گرایی خود گام برداشت و راست گرایی پیشه کرد.

جنبش دوم خرداد

همراه با انتخابات هفتم ریاست جمهوری و پیروزی اصلاح‌طلبان ایرانی در آن بود که برهه‌ای جدید در تاریخ جنبش دانشجویی کشور رقم خورد. همگام با دولت اصلاحات با منش لیبرال گونه، دانشجویان سابق عدالتخواه و خط امامی که تجربه چندین سال محدودیت و انزواء را دیده بودند به این جریان پیوستند و همراه با وارد شدن فعالان سابق خط امامی در قدرت، انجمن‌های اسلامی در راستای پیشروی این جریان حرکت کردند.

دهه هفتاد را می‌توان سال­های تغییر و تحولات رادیکال در فضا و ذائقه روشنفکری بالاخص روشنفکری دینی ایران دانست. مجموعه عوامل و شرایط داخلی و بین‌المللی فضا و فرصت را جهت بازسازی و احیاء لیبرالیسم در کشور فراهم کرد. در این بازه بود که نئولیبرالیسم در قالب روشنفکری دینی رشد پیدا کرد و به کمک جنبش دانشجویی خصوصاً دفتر تحکیم وحدت گسترش مضاعف یافته و گفتمان هژمون جنبش دانشجویی تغییرات وسیع پیدا می‌کند. در این پروسه بود که سریعاً کلیدواژه‌های جنبش دانشجویی از چپ اسلام گرایی به راست لیبرالی مبدل می‌گردد. آزادی جای عدالت‌خواهی، پلورالیسم دینی و نوعی سکولاریسم جای اسلام ناب محمدی، تساهل و تسامح و حتی حمایت شدید از از رابطه با آمریکا جای استکبارستیزی، واقع‌گرایی در سیاست خارجی و حفظ منافع ملی جای دفاع از حقوق ملت فلسطین، حمایت از خصوصی‌سازی ناب لیبرالی جای اقتصاد دولتی و تعاونی­ها می‌نشیند و ایدئولوژی ستیزی اوج می‌گیرد.

جنبش دانشجویی در این برهه نیز از فضای عمومی طبقه متوسط، روشنفکری در ایران و جنبش‌های اجتماعی پیروی می‌کند. تغییر در شاخصه هاس شرایط داخلی و بین‌المللی در این روند کاملاً مؤثر است. در این موقع است که مباحث کلیدی گفتمان نوین لیبرالی جنبش دانشجویی می‌شوند: آزادی، دموکراسی، جامعه مدنی، حقوق بشر، حقوق زنان، پلورالیسم دینی، جامعه باز، قانون گرایی، حقوق شهروندی و… تأثیرگذارترین شخصیت روشنفکر در این دوره که بیشترین نقش را در تثبیت این گفتمان داشته است، دکتر عبدالکریم سروش می­باشد.

در موج سوم بر خلاف دو جریان قبل، جنبش دانشجویی را می‌توان تأثیرگذارتر و تعیین‌کننده­تر دانست. در این جریان، جنبش دانشجویی نسبت به فضای عمومی جامعه دارای استقلال عمل بیشتر و فعالیت تعیین‌کننده­تر کشور بوده‌است. این‌گونه می‌توان توصیف کرد که در این سال‌ها جنبش دانشجویی به عنوان نوک پیکان رقابت‌ها و نزاع­های سیاسی در همه سطوح عمل کرد و در خط مقدم تلاقی، تضاد و تصادم جریان­های مختلف  قرار فکری گرفته‌است.

 

بُرشی از اظهارات قطب زاده در دادگاه انقلاب ارتش

محاکمه صادق قطب‌زاده و سید مهدوی «روحانی‌نما» که متهم به‌عضویت در شبکه براندازی می‌باشند، صبح روز شنبه در شعبه اول دادگاه انقلاب ارتش به‌ریاست حجت‌الاسلاممحمدی‌ری‌شهری در محل زندان اوین تشکیل شد. دادگاه با تلاوت آیاتی از کلام الله مجید رسمیت یافت و سپس دادستان انقلاب ارتش متنکیفرخواست علیه متهم ردیف اول صادق قطب‌زاده را قرائت کرد. وی پس از ذکر مقدماتی درمورد اتهامات وی گفت: موضوع اتهام نامبرده توطثه جهت براندازی و به‌شهادت رساندنحضرت امام خمینی بوده است. وی در ادامه‌قرائت کیفرخواست ضمن اشاره به‌نقش روحانیت شیعه در طول تاریخ به‌نقشاین قشر در جنبش ضداستعماری تنباکو, انقلاب عراق. نهضت مشروطیت و انقلاب اسلامیایران اشاره کرد. اتهامات صادق قطب‌زادهمشخصات: صادق قطب‌زاده. فرزند حسین, دارای شناسنامه شماره ۱۰۸ متولد ۰۱۳۱۵مجرد – بازداشت از تاریخ  ۶۱/۱/۱۷ ۱ -رهبری کردن عده‌ای جهت براندازی نظام جمهوری اسلامی در زیر پوشش پیادهکردن جمهوری اسلامی واقعی به‌شرح مندرج در صفحات ۵. ۸۲ ۸۶ ۰۲۲ ‎۰۵٩‏ ۱۶پرونده؛ ۲ همکاری با چند گروه نظامی به‌منظور تحقق بخشیدن به‌اهداف شوم خود به‌شرحمندرج در صفحات ۵ ‎۰۱٩‏ ۰۳۱ ۱۰ پرونده؛ ۳ – تغذیه مالی گروه‌های نظامی همکار به‌شرح مندرج در صفحات ۱ ۰۳۶ ۰۵۱ ۱۱”پرونده؛ ۴- برقراری ارتباط و حتی همکاری و تهیه پوشاک جهت مفسدین جریانات شمالبه‌شرح مندرج در صفحات ۵ و ۷۵ پرونده و این ارتباط به‌نحوی بوده که متهمسه روز قبل از حادثه آمل از آن‌چه بنا بوده واقع شود اطلاع داشته است. ۵ – اعزام رابط جهت تماس با قشقایی‌ها و درخواست کمک از آن‌ها به‌شرح مندرج درصفحات ۱۰۳ و ۱۰۶ پرونده؛ ۶- اعزام نمایندگانی به‌خارج از کشور جهت گرفتن پول و اطلاعات برای براندازیبه‌شرح مندرج در صفحات ۰۲۰ ۰۲۱ ۰۲۲ ۰۲۳ ۱۳ ۷ ‎٩۷‏ پرونده؛ ۷-گرفتن مبلغ ‎٩۰‏ هزار دلار از خارج (ویل آلون)؛ به‌شرح مندرج در صفحه ۱۰پرونده؛ ۸ – فرستادن سید مهدی مهدوی به‌عنوان نماینده به‌عربستان سعودی برای گرفتن پولبه‌شرح مندرج در صفحات ۰۵۱ ۵۶, ۱۰۹۰۱۰۵ ۱۱۷ پرونده؛ ‎٩‏ – برقراری ارتباط با جامعه سوسیالیست‌ها جهت براندازی و اعزام نمایندگانی نزدآنان به‌شرح مندرج در صفحات ۰۲۵ ۰۲۱ ۰۲۷ ۰۹۷ ‎۹٩‏ پرونده؛ ‏۱۰- اعزام نمایندگانی نزد سید کاظم شریعتمداری برای جلب همکاری و تأیید ویبه‌شرح مندرج در صفحات ۳۲ و ۵۱ پرونده؛ ‏۱۱ – درخواست اسلحه از خارج با فرستادن لیستی مرکب از اقلام مورد نیاز ببه‌شرح ‏مندرج در صفحه ۲۶ پرونده؛ ۱۲ – تهیه طرح و به‌عهده گرفتن رهبری عملیات تسخیر مراکز سپاه و کمیته‌ها ورادیوتلویزیون؛ ۱۳- تهیه نقشه چگونگی انهدام بیت امام و شروع به‌اقدام به‌شرح مندرج در صفحات۵ و ۵۸ پرونده و سایر مدارک موجود؛ ۱۴- در اختیار بعضی از افراد گروه قرار دادن ۲ منزل: یکی نزدیک بیت امام و دیگریخارج از جماران جهت دیده‌بانی و تخریب به‌شرح مندرج در صفحه ۵۸ پرونده؛ ۱۵- اقدام جهت آزادی اصغر مهاجر یکی از بمب‌گذاران گروه پارس با دادن مبلغ۰ هزار ریال که جهت این موضوع به‌عنوان رشوه پرداخت شود به‌شرح مندرج درصفحه ۷۲ پرونده؛ ۱۶- ضمناً نامبرده به‌منظور آزادی یکی از منافقین از زندان تلاش و در جهت تهیهگذرنامه به‌منظور خروج ضد انقلابیون از کشور فعالیت‌هایی به‌شرح مندرج درصحنات ۹ ۸۰و ‎٩٩‏ پرونده داشته است. با عنایت به‌شرح فوق رسیدگی نهایی به‌اتهام متهم و صدور حکم شرعی در مورد ویمورد تقاضا است. ضمناً کیفرخواست سایر متهمین و اتهامات آنان در جلسات بعدی مطرحخواهد شد. پس از قرائت متن کیفرخواست. رئیس دادگاه خطاب به‌قطب‌زاده گفت: برای این‌کهمحورهای دفاع شما مشخص شود. من۶‎‏ مسأله را یادداشت کرده‌ام که محورهای اصلیبررسی اتهاماف شماست و براساس این ۶ مسأله از خودتان دفاع کنید. ۱- در رابطه با ماهیت حرکت شما؛ ۲ -در رابطه با طرح توطثه که چه بوده است؛ ۳ چگونگی همکاری شما با بعضی از افراد در خارج و برخی از کشورهای بیگانه؛ ۴- همکاری با آقای شریعتمداری و یا همکاری ایشان با شما و تأیید این حرکت ازجانب ایشان؛ ۵ – جریان آمل (حرکتی که تعدادی از ضد انقلاییون در آمل انجام دادند) و کمک شما به آن‌ها؛ ۶- تماس با خان‌های قشقایی و غیرقشقایی. حجت‌الاسلام ری‌شهری افزود: اما توضیح در مورد محور اول این‌که: سؤال ما از شما دررابطه با ماهیت حرکت شما است؛ زیرا در بازجویی‌های شما در رابطه با تبیین این حرکتنوعی تناقض دیده می‌شود. آن‌چه از مجموع پرونده شما و دیگر متهمین به‌نظر می‌رسداین‌است که حرکت شما حرکتی در رابطه با براندازی نظام جمهوری اسلامی بوده. ولی دربعضی از قسمت‌ها شما توضیح داده‌اید که این حرکت در رابطه با براندازی نظام نبوده. سوالسؤال ما در این رابطه این است که حرکت شما در رابطه‌یا براندازی نظام بوده است یا خیر. پس از اظهارات رئیس دادگاه، صادق قطب‌زاده آغاز به ‌سخن کرده و گفت: ادعانامه صادره علیه این‌جانب از واقعیت‌ها به‌ دور و در حدی از موارد در حد کذب است. اما از شما (رئیسدادگاه) متشکرم که موضوع را محوری کردید. به ‌نظر من محور اصلی و اساس بر سه محور استوار است: یکی توطثه براندازی نظام به‌قول شما و به‌قول من حکومت دولت. دوم: توطئه‌ای که دادستان مدعی است در رابطه با شهادت امام که مهم‌تر از مسأّله اولاست می‌باشد. سوم: ارتباط با خارج از کشور و بقیه موارد در درجه دوم اهمیت قرار دارد. اما ضمنپاسخ به کلیه مطالب. تعجب می‌کنم که دادستان محترم در بعضی موارد مسائل را مسکوتگذاشته‌اند و از بردن نام افراد اصلی این جریان سر باز زده‌اند. آقای دادستان حدود چهارپنجم یا پنج ششم پرونده را به‌تاریخچه اختصاص داده‌اند و تنها یک ششم را به‌عنواناتهامات مطرح نموده‌اند. در قسمت اول تنها موردی را که من از روز اول قبول کرده‌ام و تا به‌امروز هم آن‌را موردتأیید قرار داده‌ام، بعضی از اتهامات محور اول است که براندازی نظام بود یا حکومت. من بارها چه به‌طور کتبی و شفاهی عنوان کرده‌ام که از روز اولی که صحبت از همکاریشد اساس همکاری و شرط اساسی همکاری را براین قرار دادم که نظام جمهوری اسلامیایران باید با تمام قدرت خود برقرار باشد و وجود امام نیز جزو اصولی بود که روی آنتوافق شد. و من در جلسه اول در یک بحث ۶ ساعته اوضاع تاریخی، اجتماعی و سیاسیایران را مطرح کردم و ضمن تأیید اصول فوق‌الذکر از آن‌ها خواستم که با دوستان خودصحبت کنند و اگر اصول فوق پذیرفته شد حاضر به‌همکاری با آن‌ها هستم. و درجلسه بعداین قول قبول اصول به‌ من داده شد. حالا نام افرادی که در این‌جا برده نشده است واقعاً آنمسائل را قلباً قبول کرده‌اند نمی‌دانم ولی از نظر من قبول شده بود. بنابراین مسأله، مسأله‌یحکومت بود؛ من حکومت را منهای امام مطرح می‌کنم. زیرا حکومت با امام یک حرف استو حکومت بدون امام یک حرف دیگر و ما حکومت بدون امام را مطرح کردیم. من نمی آمدم برای رژیم جمهوری اسلامی که تمام عمر برای ایجاد آن تلاش کرده‌ام چنین رفتاری را که به‌من نسبت داده شده است رفتار کنم و آن‌را به‌ثمن بخس به ۱۰۰ نفر یا ۲۰۰ نفر یا ۱۰۰میلیون نفر بدهم.س: شما براندازی نظام را تعریف کنید.ج: براندازی نظام دقیقاً کاری است که در ۲۲ بهمن ۵۷ شد. نظام شاهنشاهی را برداشتندو نظام جمهوری اسلامی را جایش گذاشتند؛ به‌همین سادگی و روشنی!س: شما می‌گویید بعد از اقدام خود. نظام جمهوری اسلامی باقی می‌ماند.به‌نظر شما چه اصولی از نظام جمهوری اسلامی باقی می‌ماند؟ج: اصل قانون اساسی می‌ماند.س: قانون اساسی را می‌خواستید عوض کنید؟ج‌: بحثی در این مورد نشد ولی مطمئناً در آینده بحث می‌شد.س: اصل قانون اساسی جمهوری اسلامی بر منبای ولایت فقیه است.ج: هیچ مبنایی ندارد.س: یعنی محور قانون اساسی ولایت فقیه است؟ج: من این‌طور از قانون اساسی نمی‌فهمم؛ قانون اساسی یک سلسله مواردی دارد.ولایت فقیه هم یکی از مواردش است.س: شما مسأله‌ی ولایت فقیه را در قانون اساسی خود مطرح می‌کردید؟ج: راجع به‌این مسأله فکر نشده بود.س: شما می‌خواستید علیه افراد اقدام کنید. پس مسأّله‌ی نظام جمهوری اسلامی به‌چه صورتی درمی آمد؟ج: جمهوری اسلامی به‌همان صورت که بود می‌ماند و قانون اساسی هم می‌ماند ولینحوه‌ی اجرا و اداره‌ی مملکت عوض می‌شد. س: قانون اساسی را قبول دارید؟ ج: قبول دارم ولی شرایط اجرای آن‌را قبول ندارم. قانون اساسی یک قراردادی استبین مردم و حکومت که دو طرف این قرارداد ملتزم به‌اجرای این موارد هستند. اگر یکی ازافراد اجتماع این مواد را نقض کند دستگاه حکومتی به‌علت نقض قرارداد او را می­گیرد و محاکمه و مجازات می‌کند. ولی آن‌موقع که خود حکومت نقض قرارداد می‌کند آن‌موقع باید چکار کرد؟ اگر قدرت و زور باشد در مقابل اعتراض مردم می‌گوید کرده‌ام که کرده‌ام!چشمتان کور! همین است که هست! س: قانون اساسی را قبول دارید؟ ج: برای پنجمین‌بار می‌گویم قبول دارم. س: آیا قالون اساسی به‌شما اجازه می دا دکه کودتا کنید؟ ج: به‌من اجازه نمی‌داد ولی به‌کارگزاران دولت هم اجازه نمی‌داد که مواد قانون اساسیرا نقض کند. س: قانون اساسی شورای نگهبان تعیین کرده که افراد عادلی که منتخب ملت هستند به‌موارد نقض رسیدگی نمایند. آیا قانون اساسی این اجازه را به‌شما می‌دهد که کودتا کنید؟ ج: قانون این اجازه را به‌هیچ‌کس نمی‌دهد؛ ولی علاوه بر آن قانون اساسی اجازه تحدید آزادی‌های فردی و عمومی را هم نمی‌دهد… س: شما برطبق همان قانون اساسی که اظهار می‌کنید موارد آن‌را قبول دارید دست به‌کاری زدید که برطبق همان قانون مجاز به آن نبودید. پس عملاً باقانون اساسی مخالفت نموده‌|ید. ج: من قانون اساسی را نقض کردم ولی اولین‌بار از سوی مقامات دولتی نقض شده است. اتابکی دادستان انقلاب ارتش توضیحاتی پیرامون سخنان قطب‌زاده را به‌عرض دادگاهرسانید. وی گفت: اولاً تمام موارد کیفرخواست شما براساس موارد صریح اعترافات خود شما تنظیم شده و کوچک‌ترین خدشه‌ای در موارد آن نیست.وی سپس به‌شرح تفکیک مسأله‌ی نظام و حکومت پرداخت و گفت: من شک کردم کهشما مقدمه‌ی قانون اساسی را خوانده باشید. قسمتی از آن شورای‌عالی قضایی و مجلس وشورای‌عالی اقتصاد است. اگر شما مدارکی دارید که متصدیان امر برخلاف قانون اساسیمتصدی امور شده‌اند را ارائه بدهید. ولی این‌که شما می‌گویید از حرکت افراد متوجه شده‌ایدقانون اساسی نقض شده است این درست نیست. زیرا از حرکت افراد نمی‌توان به‌نقض قانون پی برد. نقض قانون را از تصویب قوانین عادی در مجلس که برخلاف قانون اساسی می‌باشد را تشخیص می‌توان داد و کار شورای نگهبان هم همین است. پس از سخنان دادستان» رئیس دادگاه از متهم سوّال کرد: س: آیا شما صلاحیت این کار را در خود می‌دیدید؟ ج: هیچ‌کس به‌تنهایی صلاحیت ندارد. من رهبر اجرایی بودم و در مسائل فکری و فقهیبه‌افراد صلاحیت‌دار مراجعه می‌کردم. و قصد بیشتر از دوماه ماندن بر سر کار را هم نداشتمبلکه قصد داشتم حکومت را به‌دست افراد صلاحیت‌دار بدهم. س: شما خود را صالح برای این‌کار می‌دانید؟ ج: برای اقدام بله. ِس: شما از نظر اخلاقی و مذهبی آیا صلاحیت کاری را داشتید که به‌قول خودتان امام نتوانسته است موفق بشود؟ ج: مرا دارید به‌جایی می‌کشانید که بگویم هیچ‌کس صلاحیت آن‌را ندارد. زیرا هیچ‌کسمعصوم نیست و ما چهارده معصوم بیشتر نداشتیم. کیهان: در ادامه جلسه دادگاه. مسائلی بین مسؤولین دادگاه و قطب‌زاده مورد بحث قرارگرفت که کیهان به خاطر حفظ مسائل اخلاقی نقل این موارد را در شأن روزنامه نیافت.  دادرسی به جلسه‌ی آینده صبح روز دوشنبه (امروز) موکول شد. ۱ -روزنامه کیهان. دوشنبه ۲۵ مردادماه ۰۱۳۶۱

گاه‌شماری تاریخی برخی کتاب‌های منتشرشده در ایران

با موضوع جنبش دانشجویی

به کوشش: علی اُسروش

osroush@gmail.com

«سال ۱۳۷۸»

دی‍روز، ام‍روز و ف‍ردای‌ ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی‌ ای‍ران

ب‍ه‌اه‍ت‍م‍ام:‌ م‍س‍ع‍ود س‍ف‍ی‍ری‌

این کتاب شامل گفتگوهایی با ابراهیم اصغرزاده، عمادالدین باقی، سعید حجاریان، صادق زیباکلام، عزت‌الله سحابی، حسین سیف‌زاده، عباس عبدی، حاتم قادری، محسن میردامادی و پرویز ورجاوند و همچنین مقالاتی از احمد زیدآبادی، غلام‌رضا عسگری و بهروز گرانپایه می‌باشد. تمامی این گفتگوها و مقالات قبلاً در روزنامه اخبار چاپ شده است.

این کتاب در ۲۴۲ صفحه و آخرین بار در سال ۱۳۷۹ با ویرایشی مجدد توسط نشر نی تجدید چاپ گردید.

 

«سال ۱۳۷۹»

ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی‌ ای‍ران‌

(از آغ‍از ت‍ا ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌)

نوشته: ع‍م‍ادال‍دی‍ن‌ ب‍اق‍ی‌

نویسنده در بخش نخست، مباحثی درباره «گروه ۵۳ نفر، فرقه دمکرات آذربایجان، وقایع مهم سیاسی ایران در دهه ۱۳۲۰، شکل‌گیری نهضت ملی ایران و نقش و حضور دانشگاه تبریز در نهضت ملی نفت» ارائه می‌کند. مهم‌ترین سرفصل‌های بخش دوم، «جنبش ملی نفت و نیروهای مذهبی در دانشگاه، دانشگاه پس از کودتای ۲۸ مرداد، تظاهرات ۱۶ آذر ۱۳۳۹ دانشگاه تهران، جلوه‌های ارتقای گرایشات مذهبی در دانشگاه و کنگره انجمن‌های اسلامی» می‌باشد. در بخش سوم، «تظاهرات ۱۶ آذر ۱۳۴۰، یورش پلیس به دانشگاه تهران در۱۳۴۰، از انقلاب سفید شاه تا قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، قیام علیه کاپیتولاسیون و تبعید امام خمینی، جنبش دانشجویی در سال‌های ۴۴ تا ۴۷، چگونگی شکل‌گیری هسته‌های فعال مذهبی ـ سیاسی در دانشگاه تبریز و جنبش دانشجویی و وقایع سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹» بیان می‌شود. مولف در آخرین بخش نیز جنبش دانشجویی ایران را از ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ به بحث و بررسی گذاشته است.

این کتاب آخرین بار در سال ۱۳۷۹ توسط انتشارات ج‍ام‍ع‍ه‌ ای‍ران‍ی‍ان چاپ شده است.

«سال ۱۳۸۰»

اس‍ن‍ادی‌ از ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی‌ در ای‍ران: ‌ (۱۳۲۹ – ۱۳۵۷)

ت‍ه‍ی‍ه‌ و ت‍ن‍ظی‍م‌ م‍ع‍اون‍ت‌ خ‍دم‍ات‌ م‍دی‍ری‍ت‌ و اطلاع‌رس‍ان‍ی‌ دف‍ت‍ر رئ‍ی‍س‌ج‍م‍ه‍ور؛

ش‍ورای‌ ن‍ظارت:‌ م‍ی‍رح‍س‍ی‍ن‌ م‍وس‍وی‌، ه‍ادی‌ خ‍ان‍ی‍ک‍ی‌؛ ش‍ورای‌ ع‍ل‍م‍ی‌: ی‍ع‍ق‍وب‌ آژن‍د؛

ب‍ه‌ک‍وش‍ش:‌ ع‍ل‍ی‌‍رض‍ا اس‍م‍اع‍ی‍ل‍ی‌، ع‍ی‍س‍ی‌ ع‍ب‍دی‌؛

این اسناد متعلق به بایگانی نخست وزیری و اداره کل حفاظت نخست وزیری است. اسناد مذکور از نظر محتوا به دو دسته کلی قابل تقسیم است. دسته اول عبارت‌اند از «گزارش‌ها و مکاتبات دانشگاه‌ها، سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها، استانداری‌ها و سایر مراکز دولتی با نخست‌وزیری و نخست‌وزیری با دفتر مخصوص شاهنشاهی در خصوص وقایع و حوادث روزانه دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی». دسته دوم حاوی گزارش‌های تحلیلی درباره علل بروز جنبش دانشجویی و راه حل‌های پیشنهادی برای رفع آن است. اولین حرکت دانشجویی که در این اسناد به آن اشاره شده «تشکیل سازمان دانشجویان در سال ۱۳۲۹ و متعاقب آن اعتصاب دانشجویان دانشکده پزشکی دانشگاه تهران» است. آخرین سند نیز «استعفای دکتر عبدالله شیبانی، رئیس دانشگاه تهران، در ۲۵ دی ماه ۱۳۵۷ به دلیل شدت گرفتن جنبش دانشجویی» است.

این کتاب ۵ جلدی آخرین بار توسط انتشارات وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و ارش‍اد اس‍لام‍ی‌ در سال ۱۳۸۱ منتشر گردید.

 

«سال ۱۳۸۱»

ان‍ق‍لاب‌ ۱۹۶۸ ف‍ران‍س‍ه:

(نگرشی بر جنبش دانشجویی فرانسه)

نویسندگان: پ‍ات‍ری‍ک‌ س‍ی‍ل‌، م‍وری‍ن‌ م‍ک‌ک‍ان ‍وی‍ل‌؛

ت‍رج‍م‍ه‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ب‍خ‍ش‍ن‍ده‌‌؛ با موخره‌ای از چنگیز پهلوان؛

این کتاب در ۱۵ فصل توسط دو تن از روزنامه‌نگاران برجسته روزنامه انگلیسی «آبزرور» چند ماه پس از جنبش ماه مه سال ۱۹۶۸ نوشته شده است. نویسندگان در این کتاب سه هدف را دنبال می‌کنند «۱. در هفته‌های اغتشاش و ناآرامی چه اتفاق افتاد؟»، «۲. آغاز بحران و کیفیت آن در جامعه سیاسی فرانسه به چه صورتی بود؟»، «۳. جامعه فرانسه در ابتدای بحران کجا بود و پس از آن با چه موقعیت‌هایی روبرو شد؟»

این کتاب در ۳۲۰ صفحه آخرین بار توسط انتشارات «س‍رای‍ی» در سال ۱۳۸۱ چاپ شده است.

 

 

م‍ب‍ارزه‌ ع‍ل‍ی‍ه‌ وض‍ع‌ م‍وج‍ود:

(ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی‌ آل‍م‍ان‌ ۱۹۵۵ – ۱۹۸۵)

نوشته س‍اب‍ی‍ن‍ه‌ ف‍ون‌ دی‍رک‍ه‌ با ترجمه م‍ح‍م‍د ق‍ائ‍د

خانم «س‍اب‍ی‍ن‍ه‌ ف‍ون‌ دی‍رک‍ه‌»، استادیار زبان و فرهنگ آلمانی در دانشگاه پیتسورگ آمریکا، در این کتاب، ریشه‌ها و ساختار خرده فرهنگ‌ها و فرهنگ مخالف وضع موجود آلمان غربی را از ۱۹۵۵ تا ۱۹۸۵ بررسی و تحلیل کرده است. نگارنده در بخشی از کتاب می‌نویسد «افزایش مبارزات دانشجویی در دهه ۱۹۶۰ با دولت حاکم و وضع موجود که بعدها به شکل مسلحانه درآمد، نیروهای منزوی شده فاشیست را به مقابله فرا خواند. نظام مستقر آلمان غربی با دو انتخاب روبه‌رو بود .افزایش فشار پلیسی و ادامه وضعیت فوق‌العاده و پرونده سازی و گزینش برای استخدام در دستگاه‌های دولتی، یا تن دادن به عضویت جوانان خواستار دگرگونی در حکومت، در نظر گرفتن سهمی از گوی و میدان برای آنها و کمک به کاستن از شدت اعتراض‌ها با سهیم کردن مخالفان در امتیازهای حکومت کردن، راه فاجعه‌بار اول در دهه ۱۹۳۰تجربه شده بود و نظام چاره معقولی نداشت جز این که به آزمون راه دوم رضایت دهد. برخی مخالفان متمایل به براندازی نیز پذیرفتند که وارد مجلس ملی شوند و تن به بازی‌های پارلمانی بدهند». در پایان نیز نویسنده می‌کوشد به این پرسش پاسخ دهد که دانشجویان انقلابی اسبق و اصلاح‌طلبان سابق، آیا اکنون فقط بخشی از نظام بورژوایی، با جذابیت‌های آشکار و پنهان آن، شده‌اند، یا توانسته‌اند در عین پذیرفتن نتایج آزمایش و خطاها، به عقاید خویش پایبند بمانند و همچنان بکوشند خواسته خویش را هرچه بیشتر به اجرا درآورند و آیا به ناراضیان آتی مجال خواهند داد تا به همین ترتیب وارد صحنه شوند و سهمی از گوی و میدان به دست آورند.

این کتاب در ۲۵۸ صفحه آخرین بار در سال ۱۳۸۱ توسط انتشارات «طرح نو» چاپ شده است.

ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی‌ ت‍ب‍ری‍ز:

(ب‍ه‌روای‍ت‌ اس‍ن‍اد و خ‍اطرات‌)

نوشته رحیم نیکبخت

پژوهش حاضر متکی بر تاریخ شفاهی (مصاحبه‌ها)، تحقیق آرشیوی و تحقیق کتابخانه‌ای است .کتاب از پنج بخش تشکیل شده است. در بخش اول که مدحل ورود به بحث است، مباحثی مانند اهمیت آذربایجان، پیشینه مدارس عالیه در آذربایجان، پیشینه مبارزات دانش‌آموزی و دانشجویی، فرقه دمکرات و جنبش دانشجویی و تاسیس دانشگاه تبریز از سوی فرقه دمکرات مطرح شده است .در بخش دوم گزارش‌هایی از جنبش دانشجویی تبریز در دوره نهضت ملی فراهم آمده است. بخش سوم کتاب به بررسی جنبش دانشجویی تبریز بین سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۱ می‌پردازد. بخش چهارم به جنبش دانشجویی از سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۵ اختصاص دارد. در بخش پنجم جنبش دانشجویی در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۱ بررسی می‌شود. بخش ششم به جنبش دانشجویی در سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ می‌پردازد که دوره تسلط جریان مذهبی بر جنبش دانشجویی است. در بخش هفتم جنبش دانشجویی تبریز در فضای سیاسی سال‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ با وقوع  قیام تاریخی دانشجویان تبریز در بهمن ۱۳۵۶، بررسی می‌شود. در فصل هشتم، مبارزات عمده دانشجویان در جریان انقلاب اسلامی مطرح شده است. در پایان نیز نگارنده مروری دارد بر جنبش دانشجویی و نتایج آن.

این کتاب در ۹۶۲ صفحه آخرین بار در سال ۱۳۸۱ توسط «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» (سوره) به چاپ رسیده است.

 

 

ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی‌ در ای‍ران‌:

(از ت‍اس‍ی‍س‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ا پ‍ی‍روزی‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌)

تالیف ع‍ل‍ی‌رض‍ا ک‍ری‍م‍ی‍ان‌

نویسنده در مقدمه به علل گرایش دانشجویان به سیاست و گونه‌شناسی فعالیت سیاسی دانشجویان به عنوان جنبش اجتماعی می پردازد و جهت استحکام پایه‌های علمی بحث، به نظریات و دیدگاه‌های جامعه‌شناسان و صاحب‌نظران در حوزه مسایل سیاسی همچون هابرماس، باتامور، سی رایت میلز و هربرت مارکوزه درباره جنبش دانشجویی می پردازد. نویسنده در پیشگفتار کتاب هدف و سوال خود را این‌گونه بیان می‌کند که «نقش و جایگاه جنبش‌های دانشجویی داخل و خارج از ایران در تحولات سیاسی و اجتماعی و پیروزی انقلاب اسلامی در طی سال‌های ۵۷-۱۳۴۰ چگونه بوده است؟». نویسنده سال ۱۳۰۹ را آغاز حرکت‌های اعتراضی دانشجویان ایرانی علیه رژیم رضاخان پهلوی می‌داند. همچنین نویسنده در یک تقسیم‌بندی کلی سه گرایش چپ، اسلامی و ملی را در فاصله سال‌های ۳۲-۱۳۲۰ شناسایی می‌کند که هر یک تحت تأثیر تحولات اجتماعی و سیاسی و به سبب نزدیکی با گرایش‌های فکری سیاسی موجود شکل گرفتند. نویسنده تلاش می‌کند تا هر یک از اجزای جنبش دانشجویان در داخل ایران را به یکی از گروه‌های فعال در عرصه سیاسی – اجتماعی ایران آن زمان منتسب نماید. این گروه‌ها از حزب توده، جبهه ملی دوم و نهضت آزادی ایران و سازمان‌های چریکی فدایی خلق ایران و مجاهدین خلق ایران تا گروه‌ها و شخصیت‌های فعال سیاسی – مذهبی مانند دکتر علی شریعتی، آیت الله طالقانی و …. را در بر می‌گیرد. به این ترتیب بنا به میزان حضور و فعالیت یا انزواطلبی و محافظه‌کاری این گروه‌ها شاهد گرایش بیش یا کم دانشجویان به آن‌ها هستیم. لازم به ذکر است یکی از جامع‌ترین فصول کتاب فصلی است که در آن اطلاعات جامعی در خصوص کنفدراسیون جهانی و مراحل حیات آن داده شده است که مطالعه این فصول نظر محققین را به خود جلب می‌کند. در مجموع، نویسنده توانسته است به بخش عمده‌ای از هدف و سوال مطرح‌شده در پیشگفتار کتاب پاسخ دهد.

این کتاب در ۴۴۴ صفحه آخرین بار در  سال ۱۳۹۰ توسط انتشارات «م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی» تجدیدچاپ گردید.

«سال ۱۳۸۳»

ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی

(در دو ده‍ه‌: از ۱۳۴۰ – ۱۳۲۰)

ت‍ال‍ی‍ف‌ اب‍راه‍ی‍م‌ ی‍زدی‌

نویسنده معتقد است جنبش دانشجویی در این دوره، تحت تاثیر سه جریان فکری و سیاسی «کمونیستی»، «ملی»، و «اسلامی» قرار داشته است. (البته جنبش اسلامی خود به دو جریان «سنت‌گرا» و «روشنفکری دینی» تقسیم شده است). وی با این تقسیم‌بندی، تاریخچه، اهداف، اقدامات و سرگذشت سه جریان یاد شده و پیوند آن‌ها را با دانشگاه و جنبش دانشجویی بررسی می‌کند. لازم به ذکر است که نویسنده کتاب، در دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق در سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۲، خود در دانشگاه تهران، دانشجو و نماینده منتخب دانشجویان در شورای مرکزی سازمان (ملی) دانشجویان دانشگاه تهران و عضو هیئت دبیران بوده است. وی قبل از ورود به دانشگاه در انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران فعال و بعد از ورود به دانشگاه، سال‌ها عضو شورای مرکزی انجمن و عضو تحریریه ارگان‌های آن بود. بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به نهضت مقاومت ملی پیوست و رابط کمیته مرکزی با کمیته دانشگاه بود. از این رو، بخشی از مطالب کتاب بر خاطرات نویسنده متکی است.

این کتاب در ۲۲۰ صفحه آخرین بار در سال ۱۳۸۳ توسط انتشارات «ق‍ل‍م» منتشر گردید.

«سال ۱۳۸۴»

از دانشگاه تهران تا شکنجه‌گاه ساواک:

گ‍ف‍ت‍گ‍و با ج‍لال‌ رف‍ی‍ع‌

تدوین موزه عبرت ایران؛

کتاب، روایت مبارزات دانشجویی و حکایت کمیته مشترک ضد خرابکاری را در دوازده بخش روایت می‌کند. در مقدمه می‌خوانیم «این کتاب حاصل گفتگو با یکی از چهره‌های فرهنگ و ادب و یکی از زندانیان سیاسی قبل از انقلاب است که همزمان با دیدار از موزه عبرت (زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری ساواک) در سال ۸۳ انجام گرفته است». جلال رفیع که منتسب به سازمان مجاهدین خلق بوده در این اثر وابستگی تشکیلاتی خود را به آن سازمان رد کرده اما مواضع احساسی و فکری مشترک آغازین خود را با آن شرح و بسط داده است. بخش اسناد و عکس‌های کتاب نیز گویای پاره‌ای تصمیم‌گیری‌ها و رخدادهای سیاسی سال‌های انقلاب به شیوه مستند است.

این کتاب در ۲۵۶ صفحه آخرین بار توسط انتشارات «موزه عبرت ایران» در سال ۱۳۹۶ تجدیدچاپ شده است.

 

«سال ۱۳۸۵»

 

نقش کودکان و نوجوانان در انقلاب مشروطه:

(سرآغاز جنبش دانش‌آموزی و دانشجویی در ایران)

نوشته عبدالحسین ناهیدی‌آذر

نویسنده با نگاهی برنقش جنبش دانش‌آموزی در آذربایجان در دوران مشروطه، تصریح می‌کند «علت و چرایی پیشگامی جنبش دانش‌آموزی در آذربایجان را باید در ژرفای ستم اجتماعی، خشونت طاقت‌فرسای حکومت قاجاری و شور فراوان انقلابی مردم این خطه جست‌وجو کرد». از جمله بخش‌های جذاب کتاب می‌توان به «اعتراض به قرارداد رژی (در خصوص واگذاری امتیاز توتون و تنباکوی ایران به انگلستان)، مخالفت با ایجاد بانک استقراض روسیه تزاری، بست‌نشینی دانش‌آموزان در سفارتخانه‌ انگلستان، تقاضای تدوین قانون اساسی از ناحیه‌ دانش‌آموزان، کمک دانش‌آموزان به تاسیس بانک ملی، اعتصاب علیه معلمان آمریکایی، همراهی با ستارخان در سنگرهای آزادی‌خواهی، مخالفت دانش‌آموزان با اولتیماتوم روس و انگلیس (اولتیماتومی که از جانب روس و انگلیس، دولت ایران را موظف به خروج مورگان شوستر مستشار آمریکایی در ایران می‌کند)، همراهی با امیرحشمت نیساری در جنگ چهارروزه‌ی تبریز، و جنبش دانش‌آموزی در عصر نهضت آزادیستان شیخ محمد خیابانی» یاد کرد.

این کتاب در ۱۰۴ صفحه آخرین بار توسط انتشارات اختر (تبریز) در سال ۱۳۸۵ منتشر شده است.

«سال ۱۳۸۶»

جنبش دانشجویی در آمریکا:

(رویدادها و قطعاتی از دهه ۶۰)

گردآوری و ترجمه نادر فتوره‌چی

کتاب، با بیان گزیده‌ای از بیانیه‌ها، مانیفیست‌ها و مصاحبه‌های مربوط به جنبش اعتراض دانشجویی در دهه شصت و پس از آن در آمریکا، شناخت نسبتا کاملی نسبت به یکی از مهم‌ترین جنبش‌های دانشجویی دوران معاصر و همچنین یکی از مهم‌ترین جریان‌های انتقادی در آمریکا را به مخاطب ارائه می‌دهد. جنبش دانشجویی آمریکا در دهه ۶۰ پس از جنبش دانشجویی در فرانسه، به عنوان یکی از مهم‌ترین جنبش‌های انتقادی در جهان معاصر شناخته می‌شود. جنبشی که نتایجی درخشانی را به همراه داشت و توانست اکثر گروه‌های اجتماعی منتقد را با خود همراه کند. این جنبش توانست به خوبی حکومت آمریکا را به دلیل جنگ در ویتنام رسوا کند.

کتاب هشت بخش دارد که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: «شیکاگو ۶۹: رویدادنگاری»، «بیانیه پورت هارون»، «آنچه می‌خواهیم، آنچه باور داریم»، «دو تا، سه تا… خیلی دانشگاه کلمبیا» نوشته تام هایدن، «انقلاب به سوی جامعه آزاد» نوشته ابی هافمن، «مانیفست هیپیزم» نوشته جری روبین، «انعکاس گذشته در جنبش دانشجویی عملگرا» نوشته ابی هافمن و «گفت‌وگو با تام هایدن». تام هایدن از رهبران انجمن دانشجویان دموکراتیک (SDS) فراگیرترین سازمان دانشجویی معترض در دهه ۶۰ آمریکاست.

این کتاب در ۱۶۶ صفحه آخرین بار توسط انتشارات «رخداد نو» در سال ۱۳۹۱ تجدیدچاپ شده است.

جریان‌شناسی جنبش دانشجویی

نوشته مهدی رحیمی

نویسنده در این کتاب شکل‌گیری جنبش دانشجویی در ایران و تغییر طرز تفکر و مطالعات این جنبش را در قبل و بعد از انقلاب اسلامی بررسی می‌کند. وی با تقسیم کردن جنبش دانشجویی ایران به دوره کلی قبل و بعد از انقلاب، سه جریان کلی را از آغاز تا دهه‌ی هفتاد در این جنبش مشخص می‌کند. نویسنده معتقد است به این دلیل که قبل از انقلاب ساختارهای موجود مشروعیت خود را از دست داده‌اند و اراده عمومی و روشنفکران خواهان براندازی این نظام هستند، مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی مهم‌ترین ایدئولوژی حاکم بر جنبش دانشجویی قبل از انقلاب بوده است. وی نخستین طرز تفکری را که جنبش دانشجویی با آن روبه‌رو می‌شود ایدئولوژی مارکسیسم می‌داند. در دوره‌ی بعد از انقلاب نویسنده به دو دوره جریان دانشجویی اعتقاد دارد. به اعتقاد وی، در دوره‌ی بعد از انقلاب به غیر از یک دوره که در راستای اصلاح مسیر انقلاب و نقطه‌ی عطف آن، انتقاد از دولت موقت و تسخیر سفارت آمریکا بوده است، جنبش دانشجویی به حالت رکود و انفعال فرو رفته است. عصر آغاز جنگ تحمیلی که جنبش در صدد تثبیت استقلال و حاکمیت و مبارزه با امپریالیسم خارجی بود به عصر اتحاد با حاکمیت و دولت معروف شد. با پایان جنگ، اتحاد مطلق به اتحاد نسبی با حاکمیت تبدیل شد و جنبش دانشجویی به پیروی از ایدئولوژی عدالت اجتماعی در صدد دفاع از حقوق مستضعفین برآمد، در دوره‌ی سوم بعد از انقلاب و اواسط دهه‌ی هفتاد را می‌توان دوره‌ی اتحاد و انتقاد از حاکمیت نامید که از ویژگی‌های آن روشنگری، نقد قدرت، و ایدئولوژی مسلط است.

این کتاب در ۱۱۲ صفحه آخرین بار توسط انتشارات «مهراوه عصر» در سال ۱۳۸۶ منتشر شده است.

«سال ۱۳۸۷»

مناقشه حق و مصلحت و بن‌بست جنبش دانشجویی

نوشته عماد افروغ

کتاب حاضر، ارتباط جنبش‌های دانشجویی با حق گرایی و مصلحت اندیشی را بررسی نموده و آسیب‌شناسی می نماید. نویسنده با تاکید بر این نکته که مطالبه حق یکی از مهمترین رسالت‌های جنبش‌های دانشجویی است، به مساله مصلحت‌اندیشی پرداخته است. ابتدا پس از تفکیک دو معنای مختلف از مصلحت اندیشی (عرفی و دینی)، معنای عرفی آن را که به نوعی منفعت طلبی و عملگرایی و بی‌تفاوتی نسبت به نظام فکری و آرمان‌هاست، مورد نقد قرار داده و آسیب آن را برای نظام جمهوری اسلامی گوشزد می‌کند. در ادامه برای مصلحت‌اندیشی دینی نیز در حوزه عمل، روش‌ها، ملاک‌ها، حد و اندازه‌ها و … نکاتی را بیان می دارد تا جلوی مصلحت اندیشی های افسار گسیخته و بی حد و حصر گرفته شود. ایشان در ادامه به بررسی جنبش های دانشجویی ۱۶ آذر ۱۳۳۲، ۱۳ آبان ۵۸ و جنبش عدالت‌خواهی پرداخته و به آسیب‌شناسی آن‌ها می‌پردازد. نویسنده معتقد است که بزرگترین آسیب چنین جنبش‌هایی وصل‌شدن به گروه‌های سیاسی و جذب شدن در بدنه دولت می باشد. در نهایت به ذکر نکاتی جهت تداوم بخشیدن به این جنبش پرداخته و موانع نقد منصفانه که مانع دستیابی به جامعه‌ای آرمانی می‌شود را بر می‌شمارد تا با رعایت این نکات این جنبش دانشجویی از مسیر حق طلبی و آرمان گرایی منحرف نگردد.

این کتاب در ۱۷۶ صفحه آخرین بار توسط انتشارات «سوره مهر» در سال ۱۳۹۱ تجدیدچاپ شده است.

خاطرات سیاسی – اجتماعی دکتر صادق طباطبایی

به اهتمام موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی

این کتاب در ۳ جلد، جلد اول با موضوع «جنبش دانشجویی ایران»، جلد دوم با موضوع «لبنان، امام صدر و انقلاب فلسطین» و جلد سوم با موضوع «خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطبایی» منتشر شده است.

جلد اول این مجموعه که به موضوع جنبش دانشجویی در ایران می‌پردازد شامل شش فصل ذیل می‌باشد: ۱. سابقه خانوادگی و تحصیلات‏‏ ۲. فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و دانشجویی‏‏ ۳. کنفدراسیون دانشجویان و محصلین ایرانی ۴. بعد از ۱۵ خرداد در ایران ۵. اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و ۶. نقش فراموش‌شده‏‏.

دکتر صادق طباطبایی که فردی برآمده از خانواده‌ای روحانی است در خلال ده‌ها ساعت گفتگو با بخش تاریخ شفاهی گروه تاریخ معاونت پژوهشی، خاطرات خود را بازگو کرده، و زوایایی از تاریخ حاضر این آب و خاک را برای همه آنانی که در پی دانستن هرچه بیشتر ریشه ها، علل و عوامل شکل گیری انقلاب ایران و حوادث پیرامونی آن هستند روشن ساخته است.

این کتاب آخرین بار توسط موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال ۱۳۸۸ تجدیدچاپ شده است.

 

 

س‍ازم‍ان‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ان‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌

ن‍گ‍اه‍ی‌ دی‍گ‍ر ب‍ه‌ پ‍ی‍ش‍ی‍ن‍ه‌ م‍ب‍ارزات‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ان‌ در ای‍ران‌ ۱۳۳۲ – ۱۳۲۰ ش‍م‍س‍ی‌

نویسنده: اب‍وال‍ح‍س‍ن‌ ض‍ی‍اء‌ ظری‍ف‍ی

نویسنده در این کتاب با استناد به پاره‌ای اسناد و مدارک، همچنین تجارب شخصی در مقام یکی از بنیانگذاران سازمان دانشجویان دانشگاه تهران تصویری از پیشینه مبارزات دانشجویی در فاصله سال‌های ۱۳۲۰تا ۱۳۳۲ به دست می‌دهد. کتاب در چهار بخش فراهم آمده است. بخش نخست نگاهی است به پیشینه تاریخی مبارزات دانشجویی در ایران، از مدرسه سیاسی و مدرسه فلاحت و جنبش مشروطه تا تاسیس دانشگاه تهران و اعتراضات دانشجویی دوران رضاشاه و گروه ۵۳نفر. در بخش دوم که دوران پس از سقوط دیکتاتوری رضاشاه را شامل می‌شود نویسنده، چگونگی سازمان‌دهی مبارزات دانشجویی و تشکل‌های مختلف دانشجویی و برخی اقدامات آن‌ها را بررسی می‌کند. از جمله مطالب این بخش می‌توان به تشکیل اتحادیه دانشجویان دانشکده فنی، اتحادیه دانشجویی دانشکده علوم و ادبیات، اتحادیه دانشجویان دانشکده کشاورزی، اعتصاب عمومی دانشجویان در سال ۱۳۲۵، سازمان دانشجویان کوی دانشگاه، سازمان دانشجویان دانشگاه تهران و تظاهرات ۸ آبان ۱۳۳۰ اشاره نمود. در بخش سوم، گوشه‌هایی از مبارزات و جریانات دانشجویی در سال‌های پس از کودتای ۱۳۳۲ اشاره شده است از جمله تحصن شبانه دانشجویان در دانشگاه تهران در هفتم بهمن ۱۳۳۹، جنبش‌های چریکی دانشجویان، و جنبش دانشجویان ایران در خارج از کشور. بخش چهارم شامل نتیجه‌گیری و هفت پیوست است از جمله «اساسنامه سازمان دانشجویان، دو سخنرانی و فهرست اسامی دانشجویان اخراجی یا زندانی». سازمان دانشجویان دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۷ شکل گرفت و تا پایان کودتای ۲۸مرداد ۱۳۳۲ بسیاری از تحولات دانشجویی تهران را تحت تاثیر قرار داد.

این کتاب در ۳۲۰ صفحه آخرین بار توسط انتشارات شیرازه در سال ۱۳۹۵ تجدیدچاپ شده است.

«سال ۱۳۸۸»

بررسی جریان‌ مارکسیسم دانشجویی در ایران

نوشته داود رنجبران

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، نخستین سنگ‌بنای فعالیت‌های دانشجویی جریان چپ در دانشگاه، تحت عنوان سازمان دانشجویان دانشگاه تهران بنا شد که گفتمان آن‌ها مبارزه با امپریالیسم و مساوات و برابری بود. با شکل‌گیری نظام نوپای اسلامی و بعد از انقلاب اسلامی با توجه به خلأهای جامعه‌شناختی، گروه‌های مختلف دانشجویی چپ در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی به فعالیت خود ادامه دادند و توانستند به عنوان یک جریان منسجم سیاسی برخی افراد را جذب کنند. اگرچه بعضی اوقات توانستند قسمتی از بدنه دانشجویی را با خود همراه نمایند، ولی در بلندمدت به تدریج در دانشگاه‌ها ماندند و به طیف‌های متعدد تقسیم شدند. سرانجام پس از وقایع خرداد ۱۳۸۲ که با اعتراض به خصوصی‌سازی دانشگاه شروع شد، گروه‌های یاد شده به این نتیجه رسیدند که می‌توان با شعار دادن در حوزه برابری از فرصت به دست آمده، برای متهم نمودن نظام به بی‌عدالتی استفاده کرد و این چنین بود که در ۱۶ آذر ۸۲ پس از سال‌ها غیبت جریان چپ در دانشگاه‌ها، بار دیگر با پلاکاردهایی با شعار «پیوند دانشجو و کارگر» و شعارهای «برابری‌طلبی» و «آزادی‌طلبی» که آشکارا نماد مارکسیستی را نیز به همراه داشت، در مقیاس گسترده‌ای به صحنه آمد. در کتاب حاضر جریان چپ دانشجویی در ایران از ابتدا تا زمان حال بررسی شده است.

این کتاب در ۲۲۲ صفحه و آخرین بار توسط انتشارات «ساحل اندیشه» در سال ۱۳۸۸ منتشر شده است.

«سال ۱۳۸۹»

هربرت مارکوزه

(روشن‌بینی جوانان و جنبش دانشجویی)

نوشته عبدالرسول خلیلی

نویسنده در پیش‌گفتار کتاب می‌نویسد «آرا و عقاید بشر تمام‌شدنی نیست. آن‌چه به این گنجینه‌ی تمام‌ناشدنی کمک می‌کند، شناخت آراء، عقاید و اندیشه‌ی اندیشمندان است که در تبادل و برخورد اندیشه‌ها در زمان‌های مختلف، خلاقیت و نوآوری را به بار نشانده و افکار جدید را به منصه‌ی ظهور می‌رساند. استادان توانا به انجام این کار در دانشگاه‌ها، که حوزه‌ی فعالیت‌شان به‌نوعی با شناخت اندیشه‌ها، برخورد آرا و خلاقیت و نوآوری توام است، به‌واقع آموزش‌دهندگان این نگرش همه‌جانبه و خلاق به‌عنوان رسالت تاریخی و وظیفه‌ی اجتماعی و فکری خود به دانشجویان و اندیشمندان فردای جامعه‌ای خواهند بود که نیاز به تولید فکر و ایده را می‌توان از این طریق تامین کرد. آرا و عقاید مارکوزه به‌نوعی از این خلاقیت و نوآوری برخوردار است. او امیدوار بود تا بتواند با دیدگاه و تالیفی که براساس مبانی فرویدیسم یا با مارکسیسم به‌عمل آورد، و نقش مبانی زیبایی‌شناختی خود، ‌جامعه‌ی معاصر را از تک‌ساحتی بودن خارج سازد. مارکوزه موافق وضع موجود نبود و با انقلاب خود در واقع به‌دنبال راه‌حلی برای رهایی از وضعیت موجود و استثماری بود که جامعه‌ی معاصر غربی، بنیادی‌ترین محرمات اخلاقی تمدن را مورد تجاوز قرار داده بود. این انقلاب به نظر او باید در عین حال، انقلابی در ادراک نیز می‌بود که بازسازی مادی و مفهومی جامعه را همراهی کند، و زمینه‌ی زیبایی‌شناختی تازه‌ای را پدید آورد. به‌نظر مارکوزه جنبش دانشجویی در دهه‌های ۱۹۶۰ و اوایل دهه‌ی ۱۹۷۰ نشان می‌دهد که چگونه طالب تغییر شکلی برق‌آسا در ذهنیت و حساسیت و تخیل و عقل و خرد آدمیان بود. این جنبش چشم‌انداز تازه‌ای را عرضه نمود و نفوذ روبنا به زیربنا را نشان داد. نفوذی که به واقع تاثیر زیادی بر تجدید حیات فکری و سیاسی مکتب فرانکفورت از خود بر جای گذارد و احتمال تولد دوباره و رنسانس جدیدی را براساس نگرش مارکوزه در عصر جهانی پسامارکوزه، بیش از پیش هویدا می‌سازد.

این کتاب در ۲۸۲ صفحه و آخرین بار توسط نشر چشمه در سال ۱۳۹۶ تجدیدچاپ شده است.

 

«سال ۱۳۹۰»

می ۶۸ در فرانسه‏‫

نویسندگان: ژیل دلوز، فلیکس گتاری، میشل لووی، آلن بدیو، ارنست مندل و …

مترجمین: سمیرا رشیدپور، محمد‌مهدی اردبیلی

موضوع مقالات اندیشمندان این کتاب، پیرامون سیاست‌های دولت فرانسه در سال ۱۹۶۸، به صورت اهم و نقش جنبش‌های دانشجویی در ماه می همان سال در ضدیت با نظام لیبرال سرمایه‌داری، به طور اخص است.

این کتاب در ۲۳۸ صفحه و آخرین بار توسط انتشارات «رخداد نو» در سال ۱۳۹۰ منتشر شده است.

 

«سال ۱۳۹۱»

 

جنبش دانشجویی

‏‫کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیه ملی)

نوشته: حمید شوکت

موضوع این اثر ۲ جلدی، بررسی و تحلیل فراز و نشیب‌های جنبش دانشجویی ایران در خارج از کشور است. این جنبش، از آغاز تشکیل تا زمان سقوط سلطنت در ایران، نقش مهم و اثرگذاری در مبارزات دانشجویان ایرانی و نیروهای مخالف حکومت با رژیم شاه داشته است. در این اثر، پس از شرح چگونگی فعالیت‌های دانشجویان ایرانی در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، نحوه تشکیل سازمان‌های دانشجویی در اروپا و آمریکا تبیین شده و سپس، تأثیر انقلاب کوبا و الجزایر و جنگ ویتنام بر سیاست سازمان دانشجویی مورد مطالعه قرار گرفته است. تشکیل جنبش جهانی دانشجویی در دهه ۱۹۶۰ میلادی، نقش سازمان‌های سیاسی، نیروهای ملی مذهبی و شرح رویدادهای منجر به انشعاب و از هم پاشیدگی کنفدراسیون دانشجویی، از دیگر مطالب مندرج در این اثر است.

این کتاب در ۲ جلد و آخرین بار توسط نشر نامک در سال ۱۳۹۱ منتشر شده است.

حقیقت دموکراسی

نوشته ژان لوک نانسی

مترجم پویا ایمانی

این نخستین کتابی است که از ژان لوک نانسی، فیلسوف فرانسوی، به فارسی ترجمه شده است. «پاسکال آن برو» و «میشل ناس» مترجمان انگلیسی این اثر در یادداشتی بر این کتاب عنوان کرده‌اند: «حقیقت و دموکراسی از سه متن تشکیل شده که ژان لوک نانسی آنها را طی دوره ای ۹ ساله و در باب مسائلی چون معنا، حقیقت و آینده دموکراسی به رشته تحریر درآورده است. نخستین و طولانی‌ترین این جستارها، «حقیقت دموکراسی»، در اوایل سال ۲۰۰۸ و به مناسبت چهلمین سالگرد مه ۱۹۶۸ نوشته شده است. در این جستار نانسی نشان می دهد که چطور این لحظه استثنایی و البته همچنان بحث‌انگیز در تاریخ فرانسه طرز فکر ما درباره سیاست و دموکراسی را بطور ریشه‌ای و از بیخ دگرگون کرد. جستار دوم، «معناهای دموکراسی»، که به مرور معناها و مفاهیم مختلف دموکراسی (از روسو تا توکویل و مارکس) می‌پردازد و سپس تعریف خاص خود از دموکراسی را با توجه به این تعاریف قدیمی‌تر پیشنهاد می‌کند. و بالاخره جستار نهایی، «آیا همه چیز سیاسی است؟»، که در آوریل ۲۰۰۰ به رشته تحریر درآمده، بسیاری از مضامین مطروحه در دو جستار نخست را پی می گیرد … یکی از مشهورترین شعارهای دانشجویان در ماه مه ۱۹۶۸، اکنون در «حقیقت دموکراسی»، روشن‌ترین و عمیق‌ترین تفصیل نظری خود را می‌یابد:«واقع‌بین باش، ناممکن را طلب کن!»».

این کتاب در ۸۸ صفحه و آخرین بار توسط نشر مرکز در سال ۱۳۹۱ منتشر شده است.

«سال ۱۳۹۲»

 

دانشگاه آذرآبادگان

‏‫به روایت اسناد

تالیف و تدوین: ناهید عابدینی

این پژوهش در دو بخش تنظیم شده است؛ بخش نخست مدخل پژوهشی، که مشتمل بر چهار فصل و نتیجه‌گیری و بخش دوم، اسناد، تصاویر و فهرست منابع است. در مدخل پژوهشی، فصل اول در رابطه با اهمیت و جایگاه آذربایجان و تبریز است. در این فصل اهمیت تبریز و پیشینه تاریخی آن از آغاز بررسی شده و به سابقه تأسیس مراکز و مدارک علمی، تأسیس دانشگاه تبریز و تأسیس مجدد آن، رؤسای دانشگاه و سیری در مبارزات دانشگاهیان تبریز از بدو تأسیس تا نهضت ملی پرداخته است. فصل دوم نقش و حضور دانشگاهیان دانشگاه تبریز در دوره نهضت ملی کردن صنعت نفت است. در این فصل، آغاز نهضت ملی نفت در ایران و انعکاس آن در تبریز، اوضاع دانشگاه تبریز همزمان با نهضت نفت، عکس‌العمل دانشگاهیان در برابر اوراق قرضه و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شمسی بررسی شده است. فصل سوم، مدخل پژوهشی فعالیت‌های دانشجویان در فضای باز سیاسی تا اوج‌گیری انقلاب اسلامی را در برمی‌گیرد. این فصل به اصلاحات ارضی و دانشگاه، گرایش به اندیشه چپ بین دانشجویان، دستگیری امام و انعکاس آن در تبریز، توزیع اعلامیه در تبریز، برپایی جلسات مذهبی در سطح شهر، ویژگی سال‌های ۵۱-۵۴، وضعیت حجاب در دانشگاه و وضعیت جریان مذهبی و اسلامی در دانشکده‌ها پرداخته است. فصل چهارم، بیانگر اوج‌گیری انقلاب و نقش دانشگاه تبریز است. در این فصل فعالیت‌های دانشجویان در سطح شهر(قیام ۲۹ بهمن تبریز- واقعه ۱۸ اردیبهشت)، مبارزات سیاسی و تظاهرات اساتید و دانشجویان دانشگاه تبریز، مسائل اخلاقی و برخورد دانشجویان، اعتراض دانشجویان به تأخیر در بازگشت امام خمینی و بازگشایی دانشگاه، آمده است.

این کتاب در ۳۲۰ صفحه و آخرین بار توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۹۲ منتشر شده است.

 

 

نگاهی به جنبش دانشجویی در کشورهای جهان

ترجمه و تدوین: کامبیز پارتازیان

رویکردی تاریخی و اجتماعی در مورد ماهیت جنبش‌های دانشجویی کشورهای مختلف و اهداف و خواسته‌های مهم دانشجویان در این جنبش‌هاست. در این اثر نوع تعامل دانشجویان با دولت و اعتراضات و پیشنهادات آنان در بهبود روند موجود در جامعه خویش و تحقق آزادی و جامعه مدنی مورد بحث و بررسی تاریخی و جامعه‌شناختی قرار گرفته و فراز و فرود برخی از این جنبش‌ها در کشورهای مختلف تشریح گردیده است. نگارنده در ابتدا به مفهوم، شکل‌گیری، ویژگی‌ها، ماهیت، کارکردها، اثربخشی و جایگاه جنبش‌های دانشجویی و سپس به منابع فکری جنبش‌های دانشجویی از منظر هابرماس، مارکوزه، گرامشی، لیوتار پرداخته است. سپس جنبش‌های دانشجویی را در دهه‌های متمادی مرور و بررسی کرده و در نهایت تأثیر جنبش‌های دانشجویی در کشورهای آلمان، فرانسه، ایرلند، اسپانیا، مصر، نامیبیا، آمریکا، چین، کره‌جنوبی، اندونزی، مالزی، برمه و هند را بر تحولات اجتماعی و فرهنگی این کشورها را بررسی کرده است.

این کتاب در ۳۲۰ صفحه و آخرین بار توسط انتشارات اعلایی (قم) در سال ۱۳۹۲ منتشر شده است.

«سال ۱۳۹۳»

 

‏‫جنبش دانشجویی پلی‌تکنیک تهران

‏‫(دانشگاه امیرکبیر) ( ۱۳۵۷ – ۱۳۳۸)

نویسنده: عباس عبدی

جنبش دانشجویی ایران بخش مهمی از جنبش سیاسی منتهی به انقلاب است و دانشکده پلی‌تکنیک تهران (دانشگاه امیرکبیر کنونی) نیز یکی از پایگاه‌های مهم این جنبش بود که به همین دلیل نیز دوبار تا مرز انحلال پیش رفت. نویسنده در خصوص دلیل نگارش این کتاب می‌نویسد «انجام این پژوهش متأثر از وجود و ترکیب چند انگیزه بود. امثال من جزو نسلی هستند که زندگی سیاسی و اجتماعی آنان با انقلاب زاده و با آن بزرگ شده‌ایم، و تا پایان عمر نیز هویت و ذهنیت ما به نحوی درگیر این اتفاق مهم است. اکنون که بیش از چهار دهه از آغاز این تحول و سه از پیروزی انقلاب گذشته، غیر طبیعی نیست که درصدد بازبینی و درک درست و علمی آن رویداد از خلال تجربیات شخصی خود برآییم. از سوی دیگر علایق و مطالعات شخصی من در حوزه جامعه‌شناسی، موجب می‌شد که همواره دو سؤال چرا انقلاب؟ چرا اسلامی؟ در قالب یک پرسش ترکیبی و کلیدی در حوزه جامعه‌شناسی تاریخی در برابرم قرار داشته باشد، … در این پژوهش کوشیده‌ام که پاسخ هر دو پرسش را بر حسب وقایع و تجربیاتی که درون یک محیط مشخص و البته نمونه، چون پلی‌تکنیک تهران رخ داد، بیان نمایم. از سوی دیگر تعلق خاطر و حتی تعصب به دانشکده صنعتی پلی‌تکنیک تهران ویژگی معمول در میان دانشجویان آن است و برای من نیز، ۱۰ سال زندگی کردن در این محیط این تعلق خاطر را دو چندان کرده و انگیزه‌ای شده است تا دِین خود را بر حسب توانایی‌ام نسبت به این محیط دوست‌داشتنی ادا کنم و بهترین کاری که از عهده من بر می‌آمد و می‌توانستم انجام دهم تدوین یک ویژگی مهم این دانشکده، یعنی جنبش دانشجویی آن بود.»

فصل‌های کتاب عبارت است از: «تأسیس پلی‌تکنیک»، «دانشجویان ورودی به پلی‌تکنیک (۱۳۳۸-۱۳۵۷)»، «فعالان چریکی در پلی‌تکنیک»، «غروب همه را خانه می‌آورد (دوره اول: ۱۳۴۳-۱۳۳۸)»،‌«آرامش پیش از طوفان (دوره دوم ۱۳۴۷-۱۳۴۳)»، «جرقه‌ای که بر هیزم تر زده شد (دوره سوم: ۱۳۵۲-۱۳۴۸)»، «ترکیدن حباب قدرت (دوره چهارم ۱۳۵۷-۱۳۵۳)».

این کتاب در ۳۶۸ صفحه و آخرین بار توسط نشر نی در سال ۱۳۹۳ منتشر شده است.

 

مبارزات بی‌شکست

تحلیلی بر جنبش دانشجویی دانشگاه شهید چمران اهواز‏‫

نویسنده: محمدرضا علم

نویسنده کتاب در دو فصل «۱. مقدمات شکل‌گیری و سامان‌یابی جنبش دانشجویی ایران» و «۲. جنبش دانشجویی در سال های سرنوشت ساز ۴۲ تا ۵۷»، به تفصیل به طرح موضوع‌هایی نظیر شکل‌گیری مبارزات دانشجویی در ایران، ویژگی های یک دهه مبارزه، چالش در جامعه، مبارزه در دانشگاه بین سال‌های۴۲ تا ۵۷، مبارزات دانشجویی دانشگاه جندی شاپور و نقش سیاسی استادان پرداخته است.

در مقدمه این کتاب آمده است: جنبش دانشجویی یکی از مهم‌ترین ارکان پیدایش و قوام انقلاب بوده است. دانشجویان به عنوان آگاه‌ترین قشر اجتماعی و سیاسی جامعه با تحلیل ماهیت رژیم و رویکردهای تخریبی آن مبارزات پرحجمی را سازمان دادند که تصور هیچ‌گونه شکستی در آن‌ها راه نداشت چرا که اگر این مبارزات که با هر بهانه صنفی و سیاسی می‌توانست صورت بگیرد به هدف می رسید، گامی در جهت فروپاشی رژیم پهلوی بود و اگر سرکوب می‌شد نیز موجب محکومیت و تخطئه رژیم را فراهم می آورد. این تحقیق بر این مدعا اصرار دارد که آن چه که دانشجویان در جنبش دانشجویی ایران و بر علیه رژیم پهلوی به انجام رساندند همانا «مبارزات بی شکست» نام دارد. این کتاب در ۲۳۶ صفحه و آخرین بار توسط انتشارات «راه معاصر» در سال ۱۳۹۴ تجدیدچاپ شده است.

«سال ۱۳۹۴»

 

‏‫شریعتی و تاریخ معاصر ایران

جنبش دانشجویی و تفکرات شریعتی از منظر نقی لطفی

به کوشش غلام‌حسین نوعی و غلام‌رضا آذری‌ خاکستر

شریعتی، یکی از چهره‌های تاثیرگذار تاریخ معاصر ایران، به عنوان یکی از اساتید مطرح دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد شاگردان فراوانی تربیت کرده که استاد نقی لطفی عضو هیات علمی بازنشسته دانشگاه از جمله آن‌هاست. کتاب حاضر که بخشی از پروژه تاریخ شفاهی دانشگاه مشهد است، برآیند گفت‌وگوهایی که نویسندگان با استاد لطفی داشته‌اند. (مقدمه کتاب). «دکتر شریعتی»، «تدارکات ایدئولوژیک انقلاب» و «جنبش دانشجویی، از حرف تا عمل» عناوین فصول اصلی کتاب هستند که در پنج بخش تدوین شده است. در فصل «جنبش دانشجویی از حرف تا عمل» که مروری است بر مبارزات دانشجویان دانشکده ادبیات مشهد به طور مفصل به نقش دانشجویان و دکتر شریعتی در مبارزات دانشجویی پرداخته شده است.

این کتاب در ۱۷۰ صفحه و آخرین بار توسط انتشارات بین‌النهرین (مشهد) در سال ۱۳۹۴ منتشر شده است.

 

«سال ۱۳۹۵»

 

‏‫جنبش دانشجویی و توسعه سیاسی در ایران

نویسندگان: فرزین سلیمی و عادل دانشمند

کتاب به پنج بخش اصلی تفکیک گردیده است. در بخش اول، با مفاهیم و تعاریف جنبش‌های اجتماعی و جنبش‌های دانشجویی و همچنین توسعه سیاسی در دو فصل آشنا می‌شویم. در بخش دوم، نظرات و دیدگاه‌های مختلف اندیشمندانی همچون هابرماس، مارکوزه، باتامور، اینگلهارت، تورن، ملوچی، کاستلز، گیدنز، دان، کینز، اسدآبادی، سحابی، بشیریه، تاجیک، آبراهامیان، هانتینگتون، ایزنشتات، پارسونز و … درخصوص جنبش‌های اجتماعی و جنبش‌های دانشجویی و توسعه سیاسی از دیدگاه‌های جامعه‌شناسی، رهیافت ساختی ارزش محور یا هویت محور، کنش جمعی، اسلامی و … بررسی می‌شود. در بخش سوم، جنبش‌های اجتماعی در دو فصل جهان و ایران در دوره‌های مختلف تاریخی بررسی می‌شوند. در بخش چهارم، این بار جنبش‌های دانشجویی در دو فصل جهان و ایران در دوره‌های مختلف تاریخی بررسی می‌شوند. در بخش پنجم نیز جنبش دانشجویی و توسعه سیاسی دموکراتیک در ایران از رویکرد بررسی و تحلیل شکاف‌های مختلف ایجاد شده در آن مورد بررسی قرار می‌گیرند.

این کتاب در ۳۰۰ صفحه و آخرین بار توسط انتشارات عصرمدرن (سیرجان) در سال ۱۳۹۵ منتشر شده است.

مرور توصیفی تحلیلی پنجاه سال جنبش دانشجویی ایران

پیدایش، گسترش، افول (۱۳۵۹ – ۱۳۰۹)

نویسنده: هادی نخعی

در کتاب حاضر روند پنجاه ساله‌ای از جنبش دانشجویی ایران مرور شده است. این جنبش ذیل جنبش‌های اجتماعی ایران دیده شده است. آن هم با تأکید بر این که در ایران جنبش‌های اجتماعی معاصر در نهایت به وضعیت انقلابی و انقلاب منجر شد. جنبش دانشجویی نیز با تأثیرگذاری جدی بر وضعیت انقلابی، در آن حل و ادغام شد. نویسنده، مطالب خود را در ۶ بخش، ۱۸ فصل و ۳۴ قسمت تبیین می‌کند. در بخش اول جنبش‌های اجتماعی، انقلاب و جنبش‌های دانشجویی تعریف شده و ضمن بررسی انواع آن‌ها، نظریه‌های اندیشمندان در این خصوص بیان شده است. در بخش دوم به پیدایش جنبش‌های دانشجویی در ایران و علل آن پرداخته می‌شود. در بخش سوم، گسترش جنبش‌های دانشجویی در سه جناح چپ، ملی و اسلامی بررسی و ریشه‌یابی می‌شود. در بخش چهارم به قیام سال ۱۳۴۲ و گسترش رادیکالیسم در جنبش‌های دانشجویی داخل و خارج از کشور پرداخته می‌شود. در بخش پنجم سیطره و افول جنبش‌های مسلحانه و ارتباط آن‌ها با جنبش دانشجویی، با مروری بر تحرکات مسلحانه گروه‌های مختلف در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ بررسی می‌شود. در بخش ششم نیز مروری بر فرجام جنبش‌های دانشجویی پس از پیروزی انقلاب تا زمان بسته شدن دانشگاه‌ها و انقلاب فرهنگی صورت خواهد گرفت.

این کتاب در ۶۰۰ صفحه و آخرین بار توسط پژوهشکده تاریخ اسلام در سال ۱۳۹۵ منتشر شده است.

«سال ۱۳۹۷»

 

‏‫عبور از تحکیم

(واکاوی علل انشعاب دفتر تحکیم وحدت)

نویسنده: عمادالدین محمودی

کتاب «عبور از تحکیم» تلاشی منسجم برای نقب زدن به یکی از پرچالش‌ترین ادوار در ساختار فعالیت دانشجویی و ثبت تجربه زیسته فعالان آن دوران است. بازه زمانی کنونی، که آب‌های آن دوران تا حدودی از آسیاب افتاده است و هیجانات تخلیه شده‌اند، فرصتی مناسب برای بازخوانی و واکاوی انشعاب تحکیم در بستری فراتر از دعواهای روزمره فراهم ساخته است و پرداختن به چنین سوژه‌ای و گردآوردن چنین کتابی به خودی خود جالب توجه است. روایت فراز و فرود تحکیم، حکایت نسلی است که تاوان اشتباهاتش را دیگری نداد. نسلی که هرگز به حق خود نرسید و در بحبوحه‌‌ سیاست متلاطم ایران گم شد. با وجود این، بدون تردید، تجربه‌ دفتر تحکیم وحدت یکی از ارزشمندترین تجربیات سیاسی‌ – ‌تشکیلاتی ایران معاصر است. مجموعه‌ حاضر سعی دارد روایتی منصفانه، بی‌غرض، از عوامل ساختاری و گفتمانی انشعاب دفتر تحکیم وحدت در اسفند ۱۳۸۰ ارائه دهد. این مجموعه ماحصل حدود ۱۴۰ ساعت گفت‌وگوی تفصیلی با بسیاری از فعالان دانشجویی دفتر تحکیم وحدت و بسیاری از تحلیل‌گران و صاحب‌نظران این حوزه همچون علی باقری، رضا حجتی، نیما فاتح، سعید رضوی فقیه، فرید مدرسی، غلامرضا ظریفیان، عباس عبدی، حمیدرضا جلائی‌پور، هاشم آقاجری و … است؛ مجموعه‌ای که صرفاً گامی در جهت شناخت ماهیت تحولات یکی از مهم‌ترین مقاطع تاریخ معاصر و بازخوانی یکی از تأثیرگذارترین تشکل‌های سیاسی ایران است.

این کتاب در ۵۳۰ صفحه و آخرین بار توسط نشرنی در سال ۱۳۹۷ منتشر شده است.

نقش دانشگاهیان دانشگاه تبریز در انقلاب اسلامی

نوشته محمدعلی پرغو

در این کتاب جنبش دانشجویی دانشگاه تبریز از ابتدا تا پیروزی انقلاب اسلامی با استفاده از اسناد، منابع دست اول و مصاحبه‌های انجام یافته با فعالان این عرصه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. این کتاب از چهار فصل تشکیل شده است. فصل اول به جنبش‌های دانشجویی دانشگاه تبریز از تاسیس تا سال ۱۳۴۲می‌پردازد. در فصل دوم، جنبش‌های دانشجویی دانشگاه تبریز از سال ۱۳۴۲ تا قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ شهر تبریز بررسی می‌شود. فصل سوم، نگاهی به جنبش دانشجویی دانشگاه تبریز از سال ۱۳۵۵ تا پیروزی انقلاب به روایت اسناد می‌اندازد. در فصل چهارم نیز احزاب و گروه‌های مبارز فعال و مبارزات انقلابی در دانشگاه تبریز از تأسیس دانشگاه تا قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ شهر تبریز بررسی می‌شوند. خاطرنشان می‌شود نویسنده، رئیس وقت موسسه تاریخ و فرهنگ ایران و عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه تبریز هستند.

این کتاب در ۵۳۲ صفحه و آخرین بار توسط انتشارات دانشگاه تبریز در سال ۱۳۹۷ منتشر شده است.

 

«سال ۱۳۹۸»

 

‏‫اصلاحات و تجربه دموکراسی در دانشگاه

(رویدادهای سیاسی دانشگاه در عصر اصلاحات)

(به روایت مصطفی معین و همکاران)

به اهتمام پدرام الوندی

اصلاحات و تجربه‌ی دموکراسی در دانشگاه تلاشی است در سنت تاریخ شفاهی برای روایتِ گفت‌وگومحورِ فصلِ مهمی از تحولات آموزش عالی در ایران. تمرکز روایت‌ها در این کتاب بر رویدادهای سیاسی‌ای است که دانشگاه در سال‌های دوره‌ی اصلاحات با آن‌ها مواجه شد. راویان تاریخ سیاسی دانشگاه این بار از درون دستگاه سیاست‌گذاری و مدیریت آموزش عالی آمده‌اند و درباره‌ی نقاط عطف آن سال‌ها سخن می‌گویند؛ درباره‌ی رویدادهایی نام‌آشنا که قبلاً درباره‌ی آن‌ها خوانده‌ایم و، با این حال، این روایات درخصوص آن‌ها کمتر شنیده شده و دارای ابعادی تازه و نکاتی نسبتاً ناگفته است. به همین دلیل است که خواننده در این کتاب با تجربه‌ای یگانه روبه‌رو می‌شود: تجربه‌ی دموکراسی در دانشگاه؛ تجربه‌ای کوتاه و اثرگذار که بسیاری از رویدادهای بعدی در نسبت با آن تعریف شدند و پیش رفتند.

این کتاب در ۳۰۶ صفحه توسط نشرنی در دست چاپ می‌باشد.

صادق قطب زاده را شاید بتوان قابل­ ترحّم ترین چهره و سرنوشت او را تراژیک ترین، در میان مبارزان پیش از انقلاب قلمداد کرد. او کمتر از چهار دهه زیست و بیشتر از سه دهه با رژیم پهلوی ستیزه کرد تا جایی­که در قلب امریکا و در اوج اقتدار نظام سابق، بر گونه اردشیر زاهدی، سفیر وقت ایران در ایالات متحده یک سیلی به یاد ماندنی نواخت. از همین یک قلم کار او می­توان میزان تهوّر وی را در فعالیت مبارزاتی­اش تخمین زد.

تحرک فوق­العاده، بیش فعالی و روابط عمومی قوی و مثال­زدنی قطب­زاده از او چهره­ای نام­آشنا در میان رهبران جهان و شخصیت­های بین­المللی و مبارزان با شاه ایران و طرفداران آرمان فلسطین ساخته بود. وی همانقدر با مصطفی چمران و احمد خمینی و ابراهیم یزدی نزدیک بود که با موسی­صدر و حافظ اسد و قذافی! شاید وقتی مرحوم­دکتر ابراهیم یزدی پیشنهاد سفر آیت­الله خمینی را به فرانسه مطرح کرد، روی مدیریت و کاربلدی قطب زاده حساب کرده بود که او را یک شبه از سوئیس به پاریس کشاند تا در فرودگاه به استقبالشان

آمده، جایی برای اقامت رهبر انقلاب دست و پا کند.

او به همراه یزدی و بنی­صدر(در آن ایّام، معروف به سه تفنگدار)، طراح و نقاش تابلویی بودند که محتوای انقلابی را به نمایش می­گذاشت که در نوفل­لوشاتو رهبری می­شد. تسلّط قطب­زاده به دو زبان انگلیسی و فرانسه، ظرفیتی برای مکالمه حرفه­ای و زیرکانه با ژورنالیست­هایی فراهم آورده بود، که تشنه شنیدن پیام انقلاب از زبان رهبر انقلاب بودند. رهبری که پیش از آن با این تعداد روزنامه نگار اجنبی از اقصی نقاط جهان روبرو نشده بود. با زبان رسانه چندان بر سر مهر نبود و ادبیاتی صرفاً انقلابی داشت و اغلب علمایی. البته در این مورد نیز، گاه شیطنت­های ذاتی قطب­زاده به کار می­آمد و دهان فرصت­طلب ارباب جراید را که به دنبال کشف تناقضی و لغزشی در کلام سوژه بودند، می­بست. خاطره ترجمه هوشمندانه او از پاسخ «هیچ» بنیانگذار انقلاب در پرواز انقلاب به خبرنگاری که از احساس او هنگام ورود به وطن پرسیده بود، همواره در یادها خواهد ماند.

دریغا که مردی چنین، در تنازع بقای قدرت قافیه را به قَدَرقُدرتان باخت؛ چراکه این قانون طبیعت و قاعده انتخاب طبیعی است که وقتی ضعیف و تنها شوی دیگر ذکاوت و بلاغت و شجاعت، چندان  به کارت نمی­آید و محکوم به فنایی. قطب­زاده همانقدر که در مبارزه قوی و پرنشاط بود، در میدان سیاست و مدیریت ضعیف و بی­بهره از کیاست و دوراندیشی می­نمود. آنان که دانگی از پیشینه دیرین مبارزاتی او را نداشتند، موقع تقسیم غنائم انقلاب خروراها بر او پیشی گرفتند؛ اویی که نه طاقت حاشیه­نشینی داشت و نه سیاستِ در متن و صدر بودن را. وگرنه چه کسی از او نزدیک تر به منبع بی­رقیب قدرت!؟

صادق قطب زاده، هرکه بود و هرچه کرد، امروز در جهان برزخ پاسخگوی گفتار و پندار و کردار نیک و بد خود است. بسیاری از همالان او نیز امروز در جهان آخرتند. آن که اول بار حکم دستگیریش را صادر کرد ترور شد و آنکه حکم اعدامش را امضا کرد، امروز در گوشه­ای افتاده و از قدرت کناره گرفته و یا کنار زده شده؛ آنچه می­ماند تاریخ است و تاریخ است و تاریخ با آن قلم بی­رحمش که از صغیر و کبیر اِبایی ندارد و می­نویسد آنچه باید بنویسد.

از قطب زاده اینک تنها خاطره­ای مبهم برجای مانده­است تا قریب به چهار دهه پس از مرگ او  در خاطرات سیاسی بدان پرداخته شود. او رفته­است و پرونده­ای پر از پرسش برای مورخان برجای گذاشته؛ آیا او مأمور «سیا» بود؟ آیا «کا گ ب» او را از میان برداشت؟ آیا او قربانی مناسبات و بالانس قدرت در ایران و جهان شد؟ آیا او قصد جان مراد و مرشدش را کرده بود؟ آیا او سودای قدرت در دل و خیال براندازی در سر داشت؟ آیا او طراح بمباران جماران بود؟ آیا براستی رهبر انقلاب از چندوچون قضیه او باخبر شد؟ آیا با آن همه سوابق درخشان مبارزاتی مستحق مرگ بود؟ آیا مشمول عفو رهبری نمی­توانست باشد؟ و دهها سؤال بی جواب دیگر که در رأس آن این پرسش اساسی است که: آیا کسی باور کرد که صادق قطب­زاده به جدّ قصد کودتا داشت؟ شاید روزی پرتو حقیقت بر همه این ابهامات و تاریکی­ها بتابد؛ اما حتی کشف حقیقت هم مرده­ای را زنده نخواهد کرد!